Jerzy Ochmański.
LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU
ROZWÓJ I WYNIKI BADAN NAD WSCHODNIĄ GRANICĄ LITEWSKO-RUSKĄ OKRESU WCZESNOHISTORYCZNEGO DO XVI WIEKU

      Problemem granicy Litwy etnicznej na wschodzie w historiografii pierwszy zajął się zasłużony i po dziś ceniony badacz dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego M. Baliński (1794 - 1864). Opisując w roku 1846 ważniejsze miejscowości dawnego, przedrozbiorowego województwa wileńskiego, stwierdził on, że „trzy czwarte części osad i mieszkańców należy do dawnego plemienia litewskiego, czego dotąd świadkami są dochowany język ludu i «nazwiska osad jego". Ważne, bo zaczerpnięte z autopsji, są jego spostrzeżenia na (temat zasięgu języka litewskiego w byłym powiecie oszmiańskim, toteż warto je tu przytoczyć: „Język litewski między ludem wiejskim [nie mówi więc o mieszczanach d szlachcie -- przyp. mój -- J.O.] trwa dotąd w powiecie oszmiańskim: naprzód ku granicy powiatu łidzkiego, w Dziewieniszkach, Narwiliszkach i Surwiliszkach, w Lipniszkach, Gieranonach i w okolicznych włościach; od wileńskiego powiatu w Graużyszkach, Wielbutowie, Klewicy, a z drugiej strony w parafii Solskiej około Jakientan; od granicy powiatu nowogródzkiego w Baksztach Starostwie, w parafii Trabskiej (koło Tokarzyszek, w całej parafii Iwiejskiej. Jadąc z Oszmiany traktem olszańskim do Wiszniewa nie ma mowy litewskiej ; dopiero zaczyna się w Łazdunach. Są tam wśród mowy ruskiej wioski po litewsku mówiące, znajduje się nawet w okolicach tamecznych starostwo zwane Łotewskie. Również mówią po litewsku w tej części powiatu dawnego oszmiańskiego, która obecnie składa powiat zawilejski, jak np. około Święcian, w Daugieliszkach itd.". M. Baliński podał też informację o zasięgu łitewszczyizny w dawnym powiecie brasławskim, gdzie język litewski w jego czasach miał się kończyć „2 mile przed Brasławiem jadąc od Wilna; mówią nim także koło Dryświat, Widz i Jezioros" ³. Badacz ten, jak widać, rozporządzał skąpymi wiadomościami o granicach osadnictwa litewskiego na wschodzie, dlatego też dokładniej nie zdołał ich oznaczyć. Zebrane przez niego materiały mają wartość historyczno-etnogiraficzną, jednak dla badań nad wschodnią granicą etniczną dawnej Litwy nie przedstawiają wartości.

       Głośny dziej opis i miłośnik Litwy T. Narbutt (1784 - 1864), autor po czytnych /8/ niegdyś Dziejów narodu litewskiego w dziewięciu tomach, dziś już przestarzałych, w jednej ze swoich prac także próbował określić granice „Litwy właściwej od strony Słowiańszczyzny". W 1856 roku powołując się na posiadamy „pod ręką zbiór śledzeń miejscowych etnograficznych i topograficznych" poprowadził linię graniczną litewszczyzny na wschodzie od źródeł Żyżmy „do źródeł rzeczki Oszmianki pod Graużyszkami i z biegiem tejże rzeczki do jej ujścia do Wilii. Wiliją na dół ku Michaliszkom, aż do wpadnięcia przelewu wód jeziora Świr do Wilii z prawego jej brzegu. Biegiem tych wód i dolinami do samego jeziora. Od północnego zaś jej końca na wschód-północ do mieściny Postaw, skąd granicą powiatu dziśnieńśkiego, aż do granicy Kurlandii" ⁴. Oznaczenie wschodniej granicy Litwy etnograficznej jest w pracy T. Narbutta, mimo odwołania się do materiałów etnograficznych, bardzo ogólnikowe i bałamutne: południowy jej odcinek miał przebiegać znacznie dalej na zachód od wskazanych przez M. Balińskiego [miejscowości Bakszty, Iwie, Gieranony, Łazduny. Jedynie wskazane przez T. Narbutta Postawy zachowują znaczenie jako punkt graniczny litewszczyzny, reszta zaś wskazanej przez niego linii nie przedstawiała, nawet wtedy kiedy pisał, właściwie żadnej wartości naukowej. Zasługą M. Balińskiego, jak i T. Narbutta pozostanie zwrócenie historykom uwagi na potrzebę badań nad granicami etnograficznymi Litwy w przeszłości.

       Badania nad wschodnią granicą etnograficzną Litwy podjęli później dwaj historycy -- ze strony polskiej J. Jakubowski (1874 -1938), zaś z litewskiej P. Klimas (1891 - 1969). W pracy Studia nad stosunkami narodowościowymi na Litwie przed Unią Lubelską, dwukrotnie tłumaczonej na język litewski, J. Jakubowski poczynił kilka wartościowych spostrzeżeń nad składem etnicznym W. Ks. Litewskiego. Poruszył on tym samym zagadnienie w literaturze historycznej jeszcze nie podjęte. „Za punkt wyjścia do bliższego określenia granic dawnej osiadłości litewskiej" wziął on współczesne sobie granice Litwy etnograficznej. Zasięg litewskiego obszaru etnograficznego na wschodzie usiłował ustanowić na podstawie inwentarzy majątkowych z XVI wieku. Imiona czysto litewskie napotkał on w inwentarzach XVI wiecznych w dobrach, Miedniki, Ki ena, Windziuny, które w jego czasach były już białoruskie. Co do powiatu oszmiańskiego, jako graniczącego z Rusią, J. Jakubowski sądził, że tylko w jego zachodniej części zamieszkiwała w wieku XVI ludność litewska, za przykład zaś podawał dobra Klewica. Na tomiast w Olszanach [Holszany], Trabach i Wiszniewie spotkał „już tylko imiona ruskie lub katolickie, lecz nie litewskie" ⁵. Te dane posłużyły mu do wniosku, /9/ że w XVI w. obszar etnograficzny litewski obejmował „mniej więcej Dołowe teraźniejszej guberni wileńskiej" ⁶. Sięgnął do jeszcze wcześniejszych wskazówek źródłowych, w tym do dokumentu Jagiełły z roku 1387 który nadawał bratu jego Skirgielle włości „na rusko j storonie", w tym sioło Lebiedziew z wołostką. Wyciągnął stąd wniosek, że okolice Lebiedziewa wówczas do Litwy etnograficznej nie należały, a w „wiekach XIII i XIV granice etnograficzne Litwy mało się różniły od granic z wieku XVI"⁷ . Przypuszczał jednak, że Holszany i Świr, a także Lida, Oszmiana i Krewo były w XIII i XIV wiekach litewskimi, a w c zasach dawniejszych osady litewskie musiały sięgać jeszcze dalej. Wyszedł on z trafnego założenia, że cofanie się litewszczyzny przed „pierwiastkiem ruskim", było procesem żywiołowym, trwającym „od przeszło lat tysiąca" ⁸. O litewskiej przeszłości ziem na wschód od współczesnej mu Litwy położonych miały bowiem, na co słusznie wskazywał, świadczyć ich nazwy. J. Jakubowski umiejętnie wskazał na źródła i metodę badania przesunięć i przemian etnicznych na pograniczu litewsko-ruskim.

       Badając -- w oparciu o popis wojska W. Ks. Litewskiego z roku 1528 -- skład etniczny ludności, doszedł do wniosku, że w (państwie litewskim w XVI wieku „ludność rdzennie litewska, jeżeli nie stanowiła większości, to przynajmniej równała się pod względem liczebnym ludności ruskiej" ⁹. Tez a ta okazała się jednak błędną, ponieważ autor brał pod uwagę stosunek liczbowy tylko szlachty litewskiej do ruskiej nie licząc się z rozmieszczeniem zwłaszcza wielkiej własności, co do której popis 1528 roku nie zawiera danych ¹⁰.

       Inną metodą nakreślił gra nice etnograficzne Litwy XII - XIII wieku P. Klimas. Stwierdził on, że do księstwa połockiego należały wówczas: Połock, Witebsk, Orsza, Łukom[la], Druck, Zasław, Łohojsk, Świsłocz, Mińsk, Słuck, Nowogródek i Grodno. Wobec tego, jego zdaniem, w XII-XIII wieku granica etnograficzna przebiegała między Drujŕ a Dzisną, gdzie kończyło się osadnictwo litewskie, w kierunku na jezioro Narocz, poprzez wschodnią część powiatu oszmiańskiego, na południe od Nowogródka i Niemnem w stronę Grodna ¹¹. /10/

       Wyniki badań nad granicą etniczną litewsko-ruską w wieku XIII, do jakich doszedł gruntowny znawca dziejów Litwy średniowiecznej H. Łowmiański, oparte są na danych językowych (J. Karłowicza, J. Rozwadowskiego) i historycznych (J. Jakubowskiego), a z drugiej strony na przekonaniu, że między Litwą a Rusią istniała ,,pustka graniczna" międzyplemieinna ¹². Autor nie wątpił, że „w odległej przeszłości zwarte terytorium litewskie rozpościerać się musiało aż po linię Hoża -- Traby -- Brasław" ¹³. Istnienie wysepek etnograficznych litewskich na wschód od tej linii (Bakszty nad Berezyną, Łotygol pod Wiazyniem i Zdzięcioł w Słonimskim) autor tłumaczy tak: Łotygol do dawna osada jeniecka lub emigrantów z Letgalii, zaś Litwini ze Zdzięeioła to (potomkowie wychodźców z Prus z XIII wieku ¹⁴. Natomiast wyspa litewska nad Berezyną niemeńską „zlewała się niegdyś z etnograficznym terytorium litew-szczyzny". Jednak dla wieku XIII autor przyjmuje, że osadnictwo litewskie nie opierało się o Niemen i Berezynę, a wysepka nadberezyńska (Bakszty) wytworzyła się w związku z kolonizacją pustki międzyplemiennej. Ostatecznie autor wywodzi, że w XIII wieku osadnictwo litewskie na odcinku południowym „nie przekraczało chyba linii Merecz -- Ejszyszki", zaś na wschodzie sięgało linii: „okolice Trab -- Świru -- dalej zaś rozpościerało się niemal po Dźwinę, do której zbliżało się w punkcie nie dającym się dokładniej określić" ¹⁵. Jednak sąd ten stoi w sprzeczności z wcześniejszą uwagą autora, że kresowe grody ruskie z XII - XIII wieku: Wołkowysk, Słonim, Nowogródek, Minsk, Zasław, Łohojsk, wyznaczały w przybliżeniu zasięg osadnictwa ruskiego w XIII wieku ¹⁶. Wytłumaczeniem tej sprzeczności jest teza o istnieniu „pustki .międzyplemiennej" między Litwą a Rusią, czemu zaprzeczyły jednak późniejsze badania archeologiczne.

       Opinię H. Łowmiańskiego, że szesnastowieczne "powiaty" Krewo, Świr i Gieranony „stanowiły początkowo pustkę pograniczną między elementem litewskim a ruskim" ¹⁷, podzielił H. Paszkiewicz. Uważał on, że „w XIII i XIV wi eku w miarę współżycia politycznego Litwy z Rusią /11/ ów pas międzyplemienny zwężał się stopniowo wskutek rozwoju osadnictwa, postępującego z obu stron" ¹⁸.

       Wywody H. Łowmiańskiego przyjął archeolog W. Hołubowicz. Na podstawie ówczesnego stanu badań archeologicznych uważał on, że materiał wykopaliskowy pozwala przeprowadzić granicę „zwartego osadnictwa przedhistorycznego Litwinów" na zachód od Brasławia, pod Święciany do jeziora Miadzioła i Naroczy, koło Kurzeńca i Wilejki, a stąd haikiem na Traby". Najstarsze ślady osadnictwa Słowian, odnalezione po prawym brzegu Dzisny i koło Postaw, datował on na wiek VIII. Za najbardziej wysunięte na wschód punkty osadnictwa litewskiego uznawał W. Hołubowicz okolice miejscowości Żodziszki, Kurzeniec i Smorgoń. Autor w ślad za H. Łowmiańskim przyjmował istnienie między Litwinami a Krywiczami „pustki granicznej", którą umieszczał we wschodniej części powiatu święciańskiego i zachodniej postawskiego. Mniemał też, że osady litewskie poza ustaloną przezeń granicą na wschodzie „mogą być rezultatem późniejszej kolonizacji". Wzajemne przenikanie się osadnictwa litewskiego i ruskiego odnosił do wieku XI i czasów późniejszych ¹⁹.

       Zachodnimi granicami ziemi połockiej w X - XII wieku zajęli się archeolog radziecki L. W. Aleksejew oraz H. Łowmiański, dochodząc do zbliżonych «wniosków. Zdaniem L. W. Aleksejewa granice te „są niedostatecznie jasne" ²⁰. Założył on, że granice te można ogólnie rozpoznać dzięki toponimom typu „meża" położonym w pobliżu wczesnośredniowiecznych gródków Miadzioł, Dryświaty i Brasław, wzniesionych przez książąt połockich dla obrony przed wojowniczą, ale płacącą Połockowi dań Litwę. Terytorium połockie sięgało rzeki Dzisny, na której lewym brzegu zaczynało się osadnictwo litewskie, dochodziło jej dopływu Berezwicy. Międzyrzecze Berezwica -- Miadziołka, od Głębokiego do Postaw, zajmowała pograniczna puszcza ²¹.

       Terytorium ziemi mińskiej zasiedlone zostało przez Dregowiczów dopiero w wieku XI, a w jej skład nie wchodziły ani Izjasławl, ani Łohojsk, choć z pewnością nie można tego wykluczyć. Zależność dannicza /12 / Litwy, a nawet odległej Jaćwieży od Połocka trwać miała od nie ustalonego bliżej momentu (w każdym (razie od wieku XI) aż do połowy XII stulecia. Na odcinku mińskim granicę litewsko-ruską wyznaczały wówczas dolina Berezyna i Oszmianka. Wywody autora są dostatecznie umotywowane materiałem archeologicznym odnośnie do przebiegu granicy na linii Brasław -- jezioro Miadzioł, jednak nie uwzględniają one realiów historycznych na odcinku południowym, na którym wysunięty w stronę Oszmiany klin wczesnohistorycznego osadnictwa ruskiego L. W. Aleksejew bezpodstawnie utożsamiał z zasięgiem granicy politycznej księstwa mińskiego z Litwą. Przyjęcie toponimów typu „meża" za kryterium do wyznaczenia zasięgu osadnictwa ruskiego na zachodzie ziemi połockiej łatwo podważyć argumentem, że toponimy typu „Litwa" pozwalają na równie „ścisłe" przesunięcie granicy osadnictwa litewskiego na wschód. Dla określenia granic ziemi połockiej i mińskiej na zachodzie można, posługując się metodą retrogresywną, wykorzystać późniejsze rozgraniczenia powiatów brasławskiego z połockim i oszmiańskiego z mińskim. Do tych źródeł autor jednak nie sięgnął, co skłania do zrozumiałej ostrożności w ocenie wniosków, do jakich doszedł ²².

       Wybitny znawca wczesnośr edniowiecznej historii Litwy i Rusi H. Łowmiański w swoich badaniach nad genezą ziemi połockiej ustalił, że odłam Słowian wschodnich -- plemię Krywicze zasiedliło ziemię połocką dopiero w trzeciej ćwierci I tys. n.e. Nadciągnęli oni z południa ²³ od strony K ijowa posuwając się wzdłuż Berezyny (dopływu Dniepru) aż do dorzecza średniej Dźwiny. Ośrodek państwowy w Połocku zorganizował się jednak później, około drugiej połowy IX wieku, w jego składzie znalazło się również terytorium przyszłego księstwa mińskiego, które zostało w pierwszej kolejności opanowane przez Krywiczów, na osadnictwo których nawarstwili się później ich pobratymcy Dregowicze. W rezultacie ekspansji słowiańskiej „wzdłuż prawego brzegu środkowego Niemna i jego dopływu Berezyny, a także nad górną Wilią oraz na pojezierzu naddźwińskim wytworzył się dość skomplikowany obraz pomieszania elementu litewskiego ze słowiańskim" ²⁴. Zdaniem H. Łowmiańskiego /13 / zawarte osadnictwo litewskie na wschodzie ciągnęło się wzdłuż linii Traby jezioro Świr -- okolic e Brasławia, „obszar osadnictwa mieszanego -- jak przyjmuje autor -- znajdował się widocznie poza obrębem organizacji plemiennej Dregowiczów i Połoczan". Zasięg ziemi połockiej na odcinku Berezyna (niemeńska) -- Wilia, wedle opinii H. Łowmiańskiego, wyznaczały grody Izasławl i Łohojsk, których terytoria „sięgały zapewne aż po granicę późniejszego województwa mińskiego, odzwierciedlającą dawniejszą geografię polityczną" ²⁵.

       Domysł, że granica, zwłaszcza szczególnie interesująca zachodnia granica województwa miń skiego, utworzonego w 1565 - 1566 roku, może odzwierciedlać dawniejszą „geografię polityczną", czyli granicę polityczną litewsko-ruską na tym odcinku, jest wart głębszego przeanalizowania. Natomiast spostrzeżenie tegoż autora, iż z ustaloną przez niego granicą zwartego osadnictwa litewskiego zgadzają się: zasięg kurhanów typu wschodnio-litewskiego i rozmieszczenie charakterystycznych litewskich nazw miejscowych na -iszki, wymagają dodatkowych studiów.

       Niezależnie, ale nieco później od L.W. Aleksejewa i H. Łowmiańskiego, ogłosiła wyniki swych studiów archeologicznych nad Litwą IX-- XII wieku R. Volkaitė-Kulikauslkienė. Stwierdza ona, że w XI - XII wieku Słowianie wschodni (Krywicze) dotarli do Dzisny, o czym świadczy mieszane litewsko-krywickie cmentarzysko w miejscowości Porzecze, dosięgli górnej Wilii, co widać z mieszanego cmentarzyska w miejscowości Nawry koło Postaw i słowiańskiego w Radoszkowiczach, zasiedlili też okolice Nowogródka. Jednak, zaznacza ona, mieszane litewsko-słowiańskie cmentarzyska nie pozwalają na ścisłe wyznaczenie granicy etnicznej. W ogólnych zarysach, wedle R. Volkaitė-Kulikauskienė, wschodnią granicę litewską na przełowie I i II tysiąclecia naszej ery wyznaczają wschodniolitewskie kurhany: Dzisna, Górna Wilia (Neris) oraz Nowogródek ²⁶.

       W długo przygotowywanej, ale ostatecznie z powodu przedwczesnej śmierci nie ukończonej Lietuvos istorija jeden z najwybitniejszych historyków litewskich Z. Ivinskis słusznie podkreślił, że badania nad litewsko-ruską granicą etniczną, zwłaszcza dotyczące okresu średniowiecza, jak i późniejszych czasów, dotąd nie były zbyt owocne. Nie wyjaśniono bowiem w sposób zadowalający zarówno przebiegu południowej, jak i wschodniej granicy litewsko-ruskiej w średniowieczu. Odcinek wschodni jest tym trudniejszy do określenia, że -- zdaniem Z. Iviniskisa -- nie podjęto nad nim dokładnych badań. Wedle tego autora kre sowymi /14/ grodami ruskimi na zachodzie ziemi połockiej były Łohojsk, Horodec (nie zlokalizowany), Mińsk i Zasław. Z. Ivinskis przyjmował, że granicę litewsko-ruską na odcinku Mińsk -- Wilno wyznaczała wzmianka o Lebiedziewie z roku 1387, jako leżącym „po ruskoj storonie". Nie był jednak pewny, czy Świr, Krewo, Gieranony należy uważać za tereny pograniczne. Litwę od księstwa połockiego miały oddzielać wielkie p uszcze ²⁷ .

       Najnowsze zdanie na temat wschodniej granicy etnicznej łitewsko--ruskiej w średniowieczu wypowiedzieli językoznawcy: litewski A. Vidugiris i białoruski S. D. Klimczuk. Rozpatrując etno-językowe procesy na pograniczu bałto-wschodniosłowiańskim na przestrzeni naszego tysiąclecia, w oparciu o najnowsze badania archeologiczne V. Siedowa ²⁸, sformułowali oni wniosek następujący: na przełomie I i II tysiąclecia n.e. Krywicze osiągnęli na wschodzie linię: górne dorzecze Zilupe na Łotwie, na zachód od jeziora Oswieja, między Brasławiem a Miorami, Szarkow szczyzna, na zachód od Głębokiego w kierunku na Krywicze, stąd na zachód od Zasławia. W początku II tysiąclecia n.e. żywioł słowiański przeniknął głębiej na Litwę, na zachód wzdłuż lewego brzegu Wilii i jej dopływów po Smorgoń.

       Zwarte osadnictwo litewskie w tym samym okresie utrzymywało się wzdłuż linii: na wschód od Brasławia, Kozian, Postawów, na Miadzioł, Krywicze, na południe od rzeki Wilii (zajmując jej lewy brzeg), na południe od Krywiczów -- na północny zachód od Mołodeczna, stąd na Smorgoń i rzekę Berezynę nad Niemnem ²⁹.

* * *

      ³ Starożytna Polska, t. III: Wielkie Księstwo Litewskie opisane przez M. Balińskiego, Warszawa 1846, s. 151, 292. Dalej cyt.: M. Baliński, Starożytna Polska.

       ⁴ T. Narbutt, Oznaczenie granic Litwy właściwej od strony Słowiańszczyzny, u tegoż autora: Pomniejsze Pisma Historyczne, Wilno 1856, s. 268-270.

       ⁵ J. Jakubowski, Studia nad stosunkami narodowościowymi na Litwie przed unią lubelską, Warszawa 1912, s. 4.

       ⁶ Tamże, s. 4.

       ⁷ Tamże, s. 5.

       ⁸ Tamże, s. 5.

       ⁹ Tamże, s. 10.

       ¹⁰ Późniejsze studia dowodzą, że stosunek liczbowy Litwinów do Rusinów w W. Ks. Litewskim wynosił mniej więcej 20 : 80, H. Łowmiański, Uwagi w sprawie podłoża społecznego i gospodarczego unii jagiellońskiej, Wilno 1934, s. 32, 34.

       ¹¹ P. Klimas, Lietuvių senobės bruožai, Vilnius 1919, s. 28; tenże, Lietuvos sienos rytuose. Švietimo Darbai, Kaunas 1921 (dla mnie niedostępna).

       ¹² H. Łowmiański, Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego, t. I, Wilno 1931, s. 56, 58.

       ¹³ Tamże, s. 53.

       ¹⁴ Tamże, s. 55 - 56. Jeśliby Litwini ze Zdzięcioła byli potomkami Prusów, to dlaczego dialekt zdzięciolski jest litewskim? Wytłumaczyć to można tylko tym, że wychodźcy z Jaćwieży, czy też z Brus, w okolicach Zdzięcioła znaleźli się w otoczeniu litewskim i ulegli litwinizacji, przekazując Litwinom (stanowiącym tu najwidoczniej większość) pewne właściwości fonetyczne swego języka, np. z zamiast oczekiwanego litewskiego ž.

       ¹⁵ H. Łowmiański, Studia... , t. I, op. cit., s. 59.

       ¹⁶ Tamże, s. 53.

       ¹⁷ Tamże, s. 58. Autor wcielał do „dawnej pustki międzyplemiennej" Krewo, Świr i Gieranony.

       ¹⁸ H. Paszkiewicz, Jagiellonowie a Moskwa, t. I: Litwa a Moskwa w XIII i XIV wieku, Warszawa 1933, s. 6.

       ¹⁹ W. Hołubowicz, Granica osadnictwa Słowian i Litwinów na Wileńszczyźnie w czasach przed i wczesnohistorycznych, Wilno 1938, odbitka z „Kuriera Wileńskiego", s. 4-6; H. Cehak-Hołubowiczowa, Słowianie na Wileńszczyźnie w świetle badań archeologii przedhistorycznej, „Kurier Wileński", 1938 i odbitka.

       ²⁰ L. V. A1ekseev, Polockaja zemlja, „Drevnorusskie Knjažestva X - XIII vv.", Moskva 1975, s. 217.

       ²¹ Tenże, Polockaja zemlja. Očerki istorii severnoj Belorussii, Moskva 1966, s. 77 - 78, 80; tenże, Polockaja zemlja, op. cit., s. 221.

       ²² Nowych danych nie dostarczyła praca łotewskiego badacza: K. Stalšans, Latviešu un lietuviešu austrumu apgabalu likteni, Chicago 1958, s. 63 - 80. Z przebiegu granicy etnicznej autor ten nie bardzo zdawał sobie sprawę, np. powoływał się na inwentarz majątku Smolwy z 1580 roku, choć leżał on znacznie zdala od granicy etnicznej. Słusznie jednak autor wskazał na zasięg katolicyzmu, jako odbicie dawniejszej granicy etnicznej.

       ²³ Według V.V. Sedova i L.V. Aleksejeva Krywicze przybyli do Białorusi z północy -- V. V. Sedov, Slovjane Verchnego Poddneprov'ja i Podvin'ja, Moskva 1970, s. 92; L. V. Alekseev, Polockaja zemlja, op. cit., s. 206.

       ²⁴ H. Łowmiański, Geneza ziemi połockiej, „Z Polskich Studiów Slawistycznych", seria 3 (Historia), Warszawa 1968, s. 18.

       ²⁵ Tamże, s. 18.

       ²⁶ R. Volkaitė-Kulikauskienė, Lietuviai IX - XII a., Vilnius 1970, s. 31 - 32.