Jerzy Ochmański.
LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU
ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE

      /15/ Do rekonstrukcji granicy etnicznej litewsko-ruskiej w epoce plemiennej i w średniowieczu brakuje w zasadzie źródeł pisanych. Toteż w badaniach nad ustaleniem zasięgu języka litewskiego w tych odległych epokach z konieczności należy posłużyć się zastępczymi kategoriami źródeł. Są to źródła dwóch różnych typów: archeologiczne i językowe. Źródła /16/ archeologiczne, mimo że w zasadzie są „nieme", gdyż nie mówią o języku ludu, który je wytworzył, mogą okazać się przydatne dla okresu wczesnośredniowiecznego. Za podstawowe kryterium archeologiczne dla rozróżnienia etnicznego ludności na pograniczu litewsko-ruskim wolno uznać przede wszystkim — a nawet wyłącznie — pochówki³⁰. Kryterium to może być jednak spożytkowane dopiero dla okresu od początku II tysiąclecia n.e., gdyż do wieku X zarówno Słowianie wschodni, jak i Bałtowie stosowali jednakowy obrządek ciałopalny. Na Rusi, w związku z przyjęciem w 988 roku chrześcijaństwa, ustalił się nowy obrządek grzebalny — inhumacja w miejsce kremacji, która nadal cechowała kulturę pogańskiej długo jeszcze Litwy. Ale z drugiej strony możliwe jest i przenikanie nowego obrządku pogrzebowego na obszar Litwy, zwłaszcza na tereny kresowe.

      W badaniach nad stosunkami etnicznymi na dawnym pograniczu litewsko-ruskim bezwzględnie wyżej od archeologicznych należy cenić źródła językowe, w szczególności nazwy miejscowe. Co prawda, nazwy te poświadczone są masowo dopiero w wieku XVI, a pełne ich zestawy pochodzą z XIX i XX stulecia. Ale zwarte występowanie nazw litewskich lub ruskich pozwala na mniemanie, że ich niejasna, niepewna chronologia, musi być znacznie wcześniejsza niż ich pojawienie się w źródłach pisanych. Podjęte po II wojnie światowej badania nad toponomastyką Białorusi dostarczyły niezmiernie cennych danych o rozmieszczeniu i liczebności nazw pochodzenia litewskiego na obszarze tej republiki³¹. Właściwe ich spożytkowanie i określenie względnej chronologii nastręcza jeszcze niemało trudności z uwagi na brak specjalnych studiów w tej dziedzinie dla ziem litewskich. Podczas gdy na gruncie słowiańskim jasne jest, że nazwy o sufiksie patronimicznym na -ice w masie swej pochodzą jeszcze z epoki plemiennej³², to nie jest pewne czy ich litewski odpowiednik — nazwy na -iškis, -iškės, -iškiai (zeslawizowane -iszki) są, także w swej podstawowej masie, równie stare ³³.

      Badania nazw miejscowych mogą przynieść szczególnie interesujące wyniki w tych wypadkach, kiedy da się ściśle stwierdzić moment /16/ najwcześniejszego potwierdzenia w źródłach pisanych istnienia w nich również ludności litewskiej. Pierwsze takie dane w postaci inwentarzy majętności ziemskich pochodzą wprawdzie z wieku XVI, ale mogą one stanowić dobrą podstawę do posłużenia się metodą retrogresywną — wnioskowania o stosunkach etnicznych w okresie jeszcze wcześniejszym. Należy bowiem przyjąć za prawidłowość historyczną zjawisko stałego cofania się żywiołu litewskiego na zachód, czyli kurczenia się litewskiego obszaru językowego, a rozszerzania się obszaru ruskiego. W okresie naświetlonym przez źródła pisane, czyli od wieku XVI po nasze czasy, nie stwierdzono występowania znaczniejszych ruchów kolonizacyjnych Litwinów na pograniczu wschodnim. Przemieszczanie ludności litewskiej na wschód, w głąb Białorusi i Rosji, było rzadkie ³⁴.

      Jest rzeczą oczywistą, że nadzwyczaj skąpe źródła zmuszają do stosowania w badaniach nad pograniczem łitewsko-ruskim i zmianami składu etnicznego ludności tego pogranicza metody kompleksowego wykorzystania danych wszystkich dyscyplin historycznych, a także językoznawstwa ³⁵.

* * *

³⁰ Tak przyjmuje również R. Volkaitė-Kulikauskienė, Lietuviai IX-XII a., op. cit., s. 29.

³¹ V. A. Žučkеvič, Toponimika Belorussii, Minsk 1968; I. J. Jaškin, Beloruskija geografičnyja nazvy, Minsk 1971; Mikratapanimija Belorussii, Minsk 1974.

³² H. Łowmiański, Początki Polski, t. III, Warszawa 1967, s. 21-52.

³³ Wobec zeslawizowanych nazw odtworzenie patronimicznych (najstarszych) faz ich rozwoju i zasięgu jest utrudnione. Nazwy na -iškė, iškės, patronimiczne na gruncie litewskim, a występujące na dzisiejszym obszarze białoruskim, należy dopiero rekonstruować. Nazwy na -iškis, -iškiai są dzierżawcze, względnie rodowe i przedstawiają fazę późniejszą od patronimicznej (jeśli wnosić po analogii polskiej).

³⁴ B. Kviklys, Mūsų Lietuva, t. I, Boston 1964, rozdział: Lietuvių kolonijos Gudijoje po roku 1861). Temat ten jest jednak nie opracowany.

³⁵ W praktyce badawczej nad granicami etnicznymi zachowują ważność metody i uwagi metodologiczne, jakie zebrał i krytycznie przedstawił P. I. Kušner (Knyšev), Etničeskie territorii i etničeskie granicy, Moskva 1951, część pierwsza, teoretyczna, s. 15-105. Część druga, poświęcona litewskiej granicy etnicznej w Prusach została ostatnio wydana w przekładzie litewskim staraniem V. Žemaitisa: P. I. Kušneris (Knyševas), Pietryčių Pabaltijo etninė praeitis, Chicago 1979.