На главную Аккаунт Файлы Ссылки Форум Учебник F.A.Q. Skins/Themes Модули
Поиск
Блок основного меню

    Banderia Prutenorum
    Литовская Метрика

Блок информации сайта
Администрация
Deli2Отправить Deli2 email

memorandum
Рекомендовать нас
Посетители сайта
2006/10/10 10:42:00 | 4. POGRANICZE LITEWSKO-KRYWICKIE W EPOCE PLEMIENNEJ
Раздел: Jerzy Ochmański. LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU | Автор: Deli2 | Рейтинг: 5.35 (31) Оценить | Хитов 7357

Jerzy Ochmański.
LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU
POGRANICZE LITEWSKO-KRYWICKIE W EPOCE PLEMIENNEJ

      (25)Żywioł litewski od niepamiętnych czasów cofa się na zachód pod naporem osadnictwa słowiańskiego. Ongiś, w II tysiącleciu przed naszą erą, jak dowodzą badania językoznawcze i archeologiczne72, Bałtowie — których odłamem są Litwini — zajmowali rozległe obszary między Bałtykiem a dorzeczem górnej Oki. Zasiedlali nie tylko swe historyczne siedziby, ale i dzisiejszą Białoruś73 oraz ziemię smoleńską, a także okolice Pskowa, Moskwy i Kurska. Słowianie zaś zamieszkiwali tereny na południe od Bałtów między Dnieprem a Odrą i dopiero później rozwinęli. ekspansję osadniczą na północ.

      Kiedy Słowianie przerwali pasmo osadnictwa bałtyjskiego docierając daleko na północ aż po Ładogę i rozcinając na dwie części terytoria (26) bałtyjskie? Jest bowiem rzeczą pewną, że lud Goljad, istniejący jeszcze w XII wieku nad dopływem Oki górną Protwą, stanowił szczątek ludności bałtyjskiej74. Ważnej, a na ogół nie uwzględnianej dotąd w literaturze naukowej wskazówki historycznej o rozciągłości siedzib Bałtów w połowie I tysiąclecia naszej ery dostarcza historyk Gotów Jordanes. Koło roku 550 zanotował on, że nad ujściem Wisły żyją jacyś Vidivarii: „post quos ripam oceani Aesti tenunt, pacatum hominum genus omnino, quibus in austrum adsidet gens Acatzirorum Fortissima" 75.

       Wedle świadectwa Jordanesa siedziby Aestiów, czyli Bałtów, ciągnęły się więc od oceanu, tj. Bałtyku, na wschód, aż po lud zwany Acatziri. Nazwa tego ludu z pozoru tylko przypomina Agathyrsów, -o których Hero-dot powiedział, że graniczą ze Scytia i Neurami, a zajmują tereny na północ od Dunaju nad rzeką Maria76. Jednakże od czasów Herodata upłynęło całe tysięclecie i Agathyrsi zniknęli bez śladu. Za to w V wieku naszej ery w stepach nadczarnomorskich na północ od Morza Azowskiego pojawił się lud Akaciri. Było to plemię turskiego pochodzenia, które stanowiło część hordy Hunów77. Ich to z pewnością miał na myśli Jordanes, który zarazem dał trafną charakterystykę obu ludów. Aesti — Bałtowie byli jak wiadomo ludem rolniczym, stąd ich (względne) pokojowe usposobienie, natomiast Acatziri jako stepowcy z natury rzeczy przejawiali wojowniczość.

      Gdzie siedziby Bałtów stykały się z terenami zajętymi przez Akacirów? Najprawdopodobniej styk ten znajdował się na południowo-wschodnim krańcu osadnictwa bałtyjskiego, za którym już zaczynały się opanowane przez koczowników stepy. Krańcem tym było dorzecze Cny, dopływu Oki i górnego Donu. Na tym bowiem obszarze kończy się bałtyjska hydronomia, a zaczynają nomenklatury pochodzenia irańskiego i turskiego78. A zatem siedziby Bałtów, zgodnie ze wskazówką Jordanesa, ciągnęły się w połowie I tysiąclecia naszej ery nieprzerwanym (27) pasmem od ujścia Wisły aż po Cnę na wschodzie. Wprawdzie H. Łowmianski sądzi, że informacja Jordanesa o graniczeniu Aestiów z Akacirami jest ścisła, ale — jego zdaniem — „już w IV w. pas osadnictwa bałtyjskiego został przerwany przez Słowian"79, jednak teza jego nie est przekonywająca. Słowianie bowiem pojawili się nad jeziorem Ilmeń, czyli w okolicach przyszłego Nowogrodu Wielkiego, nie wcześniej niż około VII wieku80. Mniej więcej w tym samym czasie rozwinęło się na późniejszej Białorusi osadnictwo Krywiczów. W świetle danych archeologicznych, a także językowych, Krywicze przybyli nad środkowy Niemen w drugiej połowie I tysięclecia naszej ery, nie prędzej jednak niż w wieku VII81.

      O granicy etnicznej litewsko-ruskiej w dobie plemiennej można, jak to wykazał H. Łowmiański82, sądzić na podstawie rozmieszczenia nazw miejscowych typu Krywicze. Nazwy miejscowe, pochodzące od nazw plemiennych lub identyczne z plemiennymi, dają się podzielić na dwie grupy. Jedne z nich tworzą się na kresach osadniczych własnego plemienia na styku z obcym ludem lub plemieniem i dlatego bywają nierzadko przez swych sąsiadów określane nazwą właściwą całemu plemieniu, do którego należą. Są to nazwy plemienne peryferyjne czyli kresowe. Druga grupa miejscowych nazw plemiennych to nazwy tych osad, które powstały w głębi obcego terytorium, przeważnie w drodze kolonizacji jenieckiej. Są to nazwy plemienne eksterytorialne, niestety nie przydatne dla badań nad rozwojem osadnictwa danego plemienia i jego granicami. Cenna za to jest grupa nazw plemiennych kresowych, a to z uwagi na ich archaiczność, bowiem często są one wcześniejsze od źródeł pisanych i zwykle nie późniejsze niż epoka upadku organizacji plemiennej. Powstanie państwa, które na Rusi wytworzyło się w IX - X wieku, doprowadziło do zanikania nazw plemiennych, ustąpiły one bowiem miejsca jednej nazwie Rusi, wspólnej dla całego kraju83. Nazwa Krywicze ujawnia dłuższą żywotność, bowiem na Rusi wyszła z użycia dopiero w wieku XII84, a dłużej przetrwała u sąsiadów, skoro jeszcze (28) w początkach XIV wieku kronikarz krzyżacki Dusburg na określenie ziemi nowogródzkiej posłużył się terminem terra Crivicia 85, zaś Łotysze przechowali ją do dziś jako oznaczenie całej Rusi: Krievija. Nazwa plemienna Krywicze przetrwała na Litwie zapewne dłużej niż na Rusi w każdym razie w XIV wieku nie była już używana, bowiem źródła litewskie posługują się niezmiennie określeniami Ruś, ruski86. Tedy nazwy miejscowe w postaci Krywicze na pograniczu litewisko-ruskim nie mogą pochodzić z okresu późniejszego niż wiek XII - XIII, i wcześniejszego niż wiek VII - VIII.

      Rozmieszczenie nazw Krywicze w dawniejszej ziemi połockiej i późniejszej mińskiej jest charakterystyczne. Wszystkie one znajdują się w zachodniej połaci ziemi połockiej i mińskiej i to na zachód od wzmiankowanych przez latopisy grodów na linii Słonim — Nowogródek — Mińsk — Izasławl (Zasław) — Łohojsk. Za najstarszy z tych grodów uchodzi Zasław, który miał być wzniesiony z polecenia W. ks. Włodzimierza Świętosławowicza dla jego syna Izjasława, a więc przed 1001 rokiem. Trudno wątpić w to, że Zasław powstał na rubieży litewsko-ruskiej jako strażniczy gród ruski, skoro tuż na zachód od miasta przetrwały litewskie nazwy miejscowe, jak Girniele, Girewicze, Polikszity, Sziwiły.

      Czerpiąc wskazówki z rozmieszczenia miejscowości Krywicze H. Łowmiański ustalił dla epoki plemiennej następującą zachodnią granicę osadnictwa krywickiego: ciągnie się ona „długą wygiętą linią od miejscowości Krywicze nad rzeką Serweczą na wschód od jeziora Narocz poprzez 2 wsie na zachód od Rakowa (o 2 mile), wieś przy Niemnie na półn. zachód od Nowogródka, wieś przy rz. Zelwiance między Wołkowyskiem a Słonimem aż po 2 wsie w okolicach Pińska na półn. zachód i zachód od tego miasta — na obszarze niewątpliwie dregowieckim" 87. Dane H. Łowmiańskiego są niepełne, gdyż na odcinku zachodnim od Serweczy po Zelwiankę  znalazł  on  tylko  5  miejscowości Krywicze.  Dalsze  badania (29) pozwoliły wykryć jeszcze 3 osady Krywicze88. Pomocną dla ustalenia pogranicza litewsko-krywickiego w dobie plemiennej jest grupa nazw miejscowych typu Rusaki. Nazwy te są późniejsze, muszą bowiem pochodzić okresu, kiedy nazwa Ruś wyparła nazwę Krywicze, czyli przynajmniej ÕŲ - XIV wieku. Jakoż zgodnie ze spostrzeżeniem o późniejszej chronologii Rusaków daje się zauważyć, że osady te występują na ogół zawsze na zachód od linii wyznaczonej przez miejscowości Krywicze. Rusaki dają więc cenną wskazówkę o postępach osadnictwa ruskiego na pograniczu litewskim w okresie poplemiennym, średniowiecznym.

      Rubież litewsko-krywicka daje się śledzić przy pomocy nazw Krywicze i Rusaki począwszy od Plisy. Pobliskie Krywicze wskazują na wczesną obecność żywiołu ruskiego w okolicy Plisy. Stąd osadnictwo ruskie posunęło się później znacznie na zachód, co uwidaczniają Rusaki, dwie osady na wschód i zachód od jeziora Głubokiego. Dokszyce stanowiły, zdaje się, wyspę osadnictwa litewskiego. Wyżej Dokszyc na wysokości osady Litewce zatrzymała się kolonizacja ruska z północy, ale dotarła pod Dokszyce chyba z południowego wschodu, na co by wskazywały poddokszyckie Krywiczanie.

      Ominąwszy Dokszyce osadnictwo krywickie pociągnęło na południowy wschód na Budsław aż nad rzekę Serwecz, gdzie dwie wsie Krywicze wyznaczają dalszy odcinek granicy litewsko-krywickiej, a położone od nich 16 km na zachód Rusaki mówią o późniejszym przesunięciu tej granicy. Krywicze dotarli też do Kurzeńca, gdzie osady Litwinki i Rymsza położone były na skraju terenu litewskiego. Od Kurzeńca granica zawracała na wschód do rzeki Wilii i Ilii i otaczała półkolem wysuniętą na wschód placówkę litewszczyzny, zaznaczoną przez cztery osady Bakszty na północ od Radoszkowicz i przez Hajnę, jedną z pierwszych parafii katolickich w państwie litewskim, fundowaną przez Jagiełłę w 1387 roku.

      Obecność żywiołu ruskiego na zachód od Zasławia w wieku X (pod koniec X w. powstał gród Izasławl) poświadczają Krywicze Wielkie i (30) Krywicze Małe, stanowiące wyraźny wtręt na obszarze litewskim, gdyż otoczone są przez »wsie o brzmieniu litewskim, jak wspomniane Girniele etc ze wschodu i Bakszty, Gierduciszki z zachodu. Linia Raków — Wołma odznaczająca się słowiańską toponomastyką stanowi dalszy odcinek granicy litewsko-krywickiej na wysokości Mińska. Rusaki na zachód od Rubieżewicz dowodzą, że Rusini przeniknęli na południe Wołmy później i skolonizowali okolice Derewny oraz Kamienia, zatrzymując się na błotach dopływów Berezyny niemeńskiej.

      Na teren ziemi nowogródzkiej osadnictwo krywiokie wkroczyło prawdopodobnie od strony Mińska, ze wschodu. Krywicze nie przekroczyli jednak Niemna na północ od Nowogródka, gdyż świadczy o tym nie tylko osada Krywicze na lewym brzegu Niemna na wysokości miejscowości Iwie, ale i znana wiadomość o Wojsiełku, synu Mendoga. W połowie XIII wieku Wojsiełk, powiada łatopis, „uczynił sobie monastyr na rzece na Niemnie", między Litwą a Nowogródkiem89. Mniejsza o lokalizację tego monastyru, który najprawdopodobniej wzniesiony został w słynnym później Ławryszewie. Ważna jest wiadomość ogólniejsza, że między Litwą a Nowogródkiem w połowie XIII wieku granicę stanowił Niemen90.

      Niemen jednak przekroczyli Krywicze, i to z terenu Nowogródczyzny, ale na zachód od Nowogródka. Dowodzą tego Krywicze położone na prawym litewskim brzegu Niemna, zaledwie parę kilometrów na zachód od Bielicy. Krywicze bielickie nie były osadą eksterytorialną, bowiem zarówno sama Bielica, jak i okoliczne wsie Krasnaja, Porecze, Biełowce, noszą nazwy czysto słowiańskie. W północno-zachodniej Nowogródczyź-nie zachodnia granica krywicka oparła się o rzekę Mołczadź. Za Mołczadzią bowiem utrzymała się, zasilona w końcu XIII w. przez uchodźców jaćwieskich ((dowodem wieś Jatwież na północ od Zdzięcioła), ludność litewska we włości zdzięciołskiej, W której język litewski, mimo oderwania tego obszaru od zwartego terytorium litewskiego, przetrwał do naszych czasów 91.

      Zasiedlili też Krywicze okolice Słonima po linii Wysock—Derewna— —Słonim i posunęli się na północ klinem między rzekami Szczarą i Zelwą, aż po Niemen. Na Zelwie osadnictwo ruskie zatrzymało się, jak można (31) wnosić z położenia osady Krywicze na zachód od Dereczyna92. Ziemia wołkowyska, sądząc z licznie zachowanych na niej nazw litewskich, była podówczas i chyba też później, zamieszkała przez Litwinów, przynajmniej w części północnej od linii Dziergiele—Rupejki—Wołkowysk, a dalej Oszmiańce etc93. Sioło Jatwież tuż na zachód od Wołkowyska przemawia za ruskim osadnictwem (gdyby było cno litewskie — wieś zwałaby się Dainava). Gdyby obszar ten był jaćwieski, pojawienie się nazwy plemiennej Jaćwież byłoby na tym obszarze wykluczone.

      Ekspansja ruska na zachód, na terytorium litewskie rozwijała się w czterech (głównych kierunkach: brasławskim, miadziolskim, wilejskim i berezyńskim. Te cztery kierunki wyznaczone zostały przez naturalne warunki geograficzne. Odcinek brasławski znajduje się między Dźwiną a ogromnymi błotami środkowej Dźisny i jej dopływów. Ekspansja ruska od strony Połocka mogła rozwijać się dwoma drogami — wzdłuż Dźwiny oraz z południowego (wschodu (konieczne było ominięcie jeziora Jednia z jego ogromnymi błotami) w kierunku na Pogost. Odcinek miadziolski to klin między dorzeczem środkowej Dziany a rozległymi mokradłami i puszczą dolnej Serweczy i Uzły, ciągnących się po jeziora Narocz i Świr. Odcinek wilejski to tereny na południe od błot i borów uzdańsko-serweckich a środkową Wilią, której południowy, lewy brzeg na zachód od Wdazynia aż po ujście Uszy był dla osadnictwa niedostępny. Odcinek berezyński, złożony z dwóch szlaków, wyznaczały błota i puszcze środkowej Wilii (po Mołodeczno), a z drugiej nieprzebyte porośnięte lasem bagna Isłoczy, gdzieś od Pierszaj począwszy. Pośrodku tego obszaru płynie rzeka Berezyna, która powodowała rozwidlenie ekspansji osadniczej ruskiej na dwa szlaki wzdłuż jej lewego i prawego brzegu.

      W świetle nazw miejscowych Krywicze można obecnie uściślić wywód H. Łowmiańskiego, który stwierdza, że w XII - XIII wieku granica polityczna litewsko-ruska biegła na ogól wzdłuż linii grodów ruskich: Grodno, Wołkowysk, Słonim, Nowogródek, Mińsk, Zasław i Łohojsk. Istotnie, była to — jak dowodzi ten uczony — „stara granica polityczna Rusi Kijowskiej, a przedtem plemienna dregowicka i krywicka, ustalona już chyba w dobie stabilizacji osadnictwa ok. VII w. Jednak osadnictwo dregowickie i krywickie bardzo wcześnie przeniknęło poza ten obszar (32) pograniczny litewski, pustynny lub o słabym, zaludnieniu"94. Uściślenia są następujące: od Łohojska granica polityczna a zarazem etniczna litewsko-krywicka biegła na północ, zakręcała na Serweczę, by, ominąwszy litewskie Dokszyce od wschodu, osiągnąć rzeką i pewnie gród Dzisnę. Osadnictwo krywickie wcześnie też przekroczyło Niemen, a mianowicie na wysokości Bielicy, jednak większych postępów na prawym brzegu Niemna nie poczyniło. Rzeka Zełwa stanowiła na wysokości Wołkowyska granicę litewsko-krywicką, północna część przyszłego powiatu wołkowyskiego pozostała litewska. Po lewym brzegu Niemna pozostała wyspa osadnictwa litewskiego (z domieszką jaćwieską) — włość Zdzięcioł.

      Granica etniczna litewsko-krywicka bardzo wcześnie, najpóźniej od XII wieku, przestała pokrywać się z granicą polityczną Litwy plemiennej :i księstwa połockiego. W głębi terytorium litewskiego jako gród strażniczy powstał koło połowy XI wieku gród księcia Briaczysława (1001 - 1044), zwany później Brasławiem95. Zabezpieczał on od strony litewskiej panowanie Połocka nad Dźwiną: na odcinku letgalskim bezpośrednią kontrolę nad dźwińską drogą wodną spełniały zawisłe od Połocka grody księstewka Kukenois i Gercike. W ślad za grodem w okolicach Brasławia pojawiło się i osadnictwo ruskie. Na południowy wschód od Brasławia w epoce księstwa połockiego musiał uformować się ruski Pogost, którego nazwa nawiązuje do systemu skarbowego Rusi Kijowskiej, zaprowadzonego przez Olgę. W systemie tym pogost' oznaczał włość „ciągnącą" daniny do głównego sioła. Na odcinku zachodnim granicę osadnictwa ruskiego wyznaczają następujące większe miejscowości: Brasław, Pogost, Postawy, Miadzioł, Krywicze serweckie, Kurzeniec, Dubatówka, Ruskie Sioło nad Naroczą, Hanuta, Markowo, Lebiedziew, Łosk, Chołchło, Krywicze zasławskie, a dalej na południe Kamień i Słobodka. Wokół tych miejscowości wszędzie widnieje wiele osad o nazwach słowiańskich. Natomiast dużo nazw miejscowych litewskich skupiło się wzdłuż łamanej linii wyznaczonej przez miejscowości: Druja, Jody, Widze, Hoduciszki, Świr, Żodziszki, Wojstom (na zachód), Zabrzezie, Wołożyn, Pierszaje. Nadto od strony Pierszaj głęboko w terytorium ruskim, aż po Hajnę ciągnął się klin osadnictwa litewskiego, którego kierunek wytyczają osady Bakszty (na zachód od Zasławia), Dekszniany, Bakszty (4 miejscowości) na północny wschód od Radoszkowicz. Na południowy zachód od Mińska nomenklatury litewskie, stanowiące przedłużenie pasma pierszajskiego, kończą się w okolicach Iwieńca. Granica ta na pewnych odcinkach wybiegała daleko na zachód od linii osad Krywicze i została najwidoczniej osiągnięta nie (33) w dobie plemiennej, ale później w czasach świetności Potocka, czyli do początku XIII wieku.

      Kierunki ekspansji osadniczej Rusi połockiej na zachód od linii osad Krywicze wytyczają miejscowości typu Rusaki. Między osadnictwem litewskim a ruskim na wschodzie istniały na pięciu odcinkach masywy pogranicznych puszcz i nieprzebytych bagien, ale pogranicze litewsko-ruskie nie było w żadnym razie pustynią.

      Na północnym pograniczu poważną przeszkodę dla osadnictwa stanowiło szerokie pasmo błot wokół jeziora Jelnia. Wielkie, porosłe lasem bagna nad środkową Dzisną od Kozian po Szarkowszczyznę i nad dopływami Dzisny, sięgające na północy jeziora Dryświaty, stanowiły dla osadnictwa dużą, ale niezupełnie niedostępną zaporę. Również wielkie pasmo puszczy i błot od dolnej Serweezy idące na jeziora Narocz i Świr, musiało stanowić granicę między Litwinami i Krywiczami. Rozległe błota i podmokłe bory od rzeczki Rybczanki ciągnęły się do Wilii, a za Wilią wzdłuż lewego brzegu rzeki Narocz i biegiem Sporwii łączyły się z puszczą między Serweczą a Świrem. Na południu granicę wschodnią między Litwą a Rusią zamykały ogromne, nie do przebycia i rosnące na mokradłach lasy nad Uszą i lewymi dopływami Berezyny.

      Przebieg pogranicza litewsko-krywićkiego, odtworzony na podstawie źródeł toponomastycznych, daje się skontrolować za pomocą materiałów archeologicznych. Dane archeologiczne, zebrane przez F. D. Gurewicz, wytyczają — jak dotąd — granicę litewsko-ruską na przełomie I/II tysiąclecia n.e. w bardzo ogólnym tylko zarysie, co wynika z niedostatecznych jeszcze badań wykopaliskowych. Tym niemniej pozwalają one stwierdzać, że w drugiej połowie I tysiąclecia kurhany wschodniolitewskie obejmowały nie tylko okolice jezior Świr i Narocz96, lecz sięgały znacznie dalej na wschód po rzekę Serweczą (czyli po Krywicze Serweckie), po osadę Wołkołata, Gelenowo i Jelenowo. Również Radoszkowicze (i — ma się rozumieć — pobliskie Bakszty z Deksznianami) były w zasięgu osadnictwa litewskiego. Natomiast osadnictwo słowiańskie na przełomie obu tysiącleci dotarło do jeziora Miadzioł i przesunęło się na wschodni brzeg jeziora Świr w okolice Zaświrza. Dalej na zachód dotarli Krywicze na odcinku między Wilią a Berezyną. Zaludnili mianowicie okolice Horodziłowa (gdzie leżą Połoczany) aż po Wysokie pod Łoskiem w XI - XII wieku. W drugiej połowie I tysiąclecia Słowianie krywiccy zasiedlili też Nowogródczyznę i dotarli do rzeki Zelwy97. (34)



1.„A Litwa ze swoich błot nie wyłaziła". Pogranicze litewsko-ruskie na wschodzie w VII - XI wieku


      Dane archeologiczne (potwierdzają więc wnioski wysnute z toponomastyki i mają nad niani tę wyższość, że pozwalają względnie dokładnie datować postępy osadnictwa słowiańskiego po Świr i Łosk na pierwsze dwa stulecia II tysiąclecia. Archeologia świadczy również, zgodnie z (35) toponomastyką, że na obszarze pogranicznym na linii osad Krywicze po Swir-Łosk istniało osadnictwo zarówno litewskie, jak i ruskie obok siebie. Zabytki archeologiczne typu litewskiego istnieją bowiem na terenach słowiańskich i odwrotnie, wyspy ruszczyzny pojawiają się na terytorium litewskim98.

      Widoczna łatwość, z jaką Krywicze opanowali i zasiedlili rozległe terytoria litewskie na Białorusi, nakazuje doszukiwać się przyczyn (powodzenia ich ekspansji. Jednak była to pewnie łatwość względna, gdyż proces zaludnienia Białorusi przez Słowian wschodnich trwał przynajmniej trzy stulecia (VII-X w.), jeśli nie (dłużej. W każdym razie, sukces Krywiczów na Białorusi północno-zachodniej, którą oni skolonizowali (południową zajęli Dregowicze) musiał być wynikiem z jednej strony ich przewagi organizacyjnej nad Bałtami, a z drugiej — słabością dotychczasowych włodarzy tej ziemi. Dane archeologiczne, zabrane przez L. W. Aleksejewa, świadczą, że przed przybyciem Słowian, osadnictwo bałtyjskie na Białorusi było rzadkie. W parze ze słabym zaludnieniem kraju musiała iść jego mała odporność na ekspansję Słowian.

* * *

72  Od strony językowej obecność Bałtów w dorzeczu górnej Oki i górnego Dniepru uzasadnił pierwszy M. Vasmer, Beiträge zur historischen Völkerkunde Osteuropas, t. I: Ostgrenze der baltischen Stämme, „Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften. Philosophisch-Historische Klasse", Berlin 1932, s. 637 - 666. Szczegółową analizę hydronimii tego obszaru dali V. N. Toporov, O. N. Trubačev, Lingvističeskij analiz gidronimov Verchnego Poddneprov'ja, Moskva 1962, wykazując przewagę nazw bałtyjskich. Bałtyjskimi nazwami wodnymi na Białorusi zajął się już K. B u g a, Die Vorgeschichte des Aistischen (baltischen) Stämme in Lichte der Ortsnamenforschung, „Streitberg Festgabe",. Leipzig 1924, po litewsku: Aisčių praeitis vietų vardu šviesoje; K. Būga, Rinktiniai raštai,   t.    III.    Vilnius    1961,    s.    551-583.
Spośród archeologów pierwszy V. V. Sedov, Sledy vostočno-baltijskogo pogre-balnoigo obrjada v kurganach drevnej Rusi, „Sovetskaja Archeologija", Moskwa 1961, nr. 2, s. 103 121, uzasadniał tezę o bałtyjskości tych ziem. Bor. też M. Gimbutas, Baits, London 1963; Walną zasługę położył tu P. N. Tretjakov inicjując w Związku Radzieckim badania nad problematyką bałtyjską, którą omawiał też w swej ostatniej większej monografii: Finnougry, Balty i Slovjane, Moskva 1966.

73  Bałtów na Białorusi reprezentuje w okresie od VII w. p.n.e. do III - IV w. n.e. kultura ceramiki kreskowanej. Zajmowała ona dzisiejszą środkową Białoruś po rzeka Druć i Usiaż na wschodzie, na północy sięgała górnej Dzisny, Uszaczy i Uły, na zachodzie ogarniała wschodnią Litwę po środkowy Niemen, na południu górny Niemen,   średni   bieg   Ptyczy   i   Berezyny.   Jej   miejsce   zajęła   wyłaniająca   się   od III - IV wieku kultura bańczerowska i tuszemlska, zob. L. V. A 1 e k s e e v, Polockaja zemlja, op. cit., s. 205 - 206;  Gistoryja Belarusskaj SSR, t. I, Minsk 1972, s. 58.

74  J.   Antoniewicz,   Tribal   territories   of  the   baltic  peoples   in  the   Hallstatt La Tene  and  Roman periods  in the  light  of archeology  and  toponymy,
„Acta Baltico-Slavica", t. IV, Warszawa 1966, s. 10 i nast.

75  Jordanes,   Getica.  Przekład  rosyjski E.  Skaržinskaja:   O   proischoźdåļii dejanijach Getov, Moskva 1960, s. 136.

76  Herodot, Dzieje, t. IV, s., 100; H. Łowmiański, Początki Polski, t. I, Warszawa 1963, s. 105.

77  M.  I.  Artamonov, Istorija  Chazar, Leningrad   1962,   s.  55-57.

78 V. V. Sedov, Balto-iranskij kontakt v dneprovskom levobereže, „Sovetskaja Archeologija", nr 4, 1965; tenże, Iz gidronimii volgookskogo meždurečija, „Pitannja onomastiki", Kyiv 1965, 285 - 290. Po,r. też O. N. Trubačev, Iz opyta isledovanija gidronimii Ukrainy, „Baltistica", t. IV, z. 1, Vilnius 1968, s. 48. Rzeka Cna ma bałtyjską etymologię; K. Būga, Rinktiniai raštai, t. I, Vilnius 1958, s. 527, t. III, s. 506, 885.

79  H. Łowmiański, Początki Polski, t. II, Warszawa 1964, s. 88. Otóż słowiańska (?) kultura zarubiniecka (II w.p.n.e. — II w.n.e.) docierała do Dniepru tylko do Berezyny naddnieprzańskiej. J. V. Kucharenko, Zarubineckaja kultura, Moskva 1964, mapa na s. 9 i tablica 1.

80  H. Łowmiański, Początki Polski, t. III, op. cit., s. 91.

81 F. D. Gurevič, Drevnosti belorusskogo Ponemanija, Moskva 1962, s. 76.

82 H.  Łowmiański,  Początki  Polski, t.  II,  op.   cit.,   s.   46,   92  i  przypis   281 oraz mapka na s. 95.
83  H. Łowmiański, O znaczeniu nazwy „Ruś" w wieku X - XIV, „Kwartalnik Historyczny", nr 1, Warszawa 1957, s. 32 - 46.

84  PSRL, II, s. 292, 391 wzmianka z lat 1128 i 1162; J. Ochmański, Krywicze [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, t. II, z. 2, Wrocław 1965, s. 535. Podobnie  żywa   jest  jeszcze  w  połowie  XII  w.  nazwa  plemienna,  Wiatycze,,  PSRLr II, s. 343.

85  P. Dusburg, Cronica terrae Prusiae, „Scriptores Rerum Prusicarum", Bd. I, Leipzig 1861, s. 180, lib. III, s. 322.

86  Widać to np. z listów Giedymina, Gedimino laiškai, wyd. V.T. Pašuto, I. V. Stal, Vilnius 1966.

87  H. Łowmiański, Początki Polski, op. cit., s. 93 przyp. 281. Jako kolonie krywickie na obszarze Dregowiczów bierze nazwy Krywicze badacz białoruski M. J. Grinblat, Belorusy, Očerki proischoždenija i etničeskoj istorii, Minsk 1968, s. 101 - 102. Autor nie zdawał sobie sprawy z tego, że nazwy miejscowe typu plemiennego są eksterytorialne i peryferyjne, wszystkie bowiem zalicza do grupy nazw eksterytorialnych. Niepotrzebnie też włącza do grupy nazw krywickich Krewno, Zakrewo i Krejwance, które są pochodzenia litewskiego i z Krywiczami nie mają wspólnego pochodzenia.

88 Są to Krywicze nad Plissą, Krywicze drugie nad Serweczą i Krywicze nad Bielicą. L. V. Alekseev, Polockaja zemlja, op. cit., s. 13 na swej mapie archeologicznych kultur wykazuje 10 nomenklatur Krywicze, w tym dwie na północ od Dźwiny. Atoli w tekście nie daje ich wykazu, toteż wolno podejrzewać, że pod nomenklatury Krywicze niepotrzebnie podciągnął on Krywsk pod Łoskiem, a w dolnym łuku Berezyny niemeńskiej umieścił nieznane tu Krywicze. Aleksejew powtórzył zapewne dane, jakie zebrał M. P. B a r s o v, Očerki russkoj istoričeskoj geografii, Varšava 1885, S. 174 - 180. Otóż nomenklatury ze rdzeniem kriv- powstały chyba niezależnie od Krywiczów, H. Ł o w m i a ń s k i, Początki Polski, t. II, op. cit., s. 92, M. J. Grinblat, Belorusy, o,p. cit., s. 102, wylicza on toponimy Krywicze w 10 rejonach: Głębokie, Dokszyce, Miadzioł, Wilejka, Mołodeczno, Iwie, Słonim, Lubań i Pińsk. Na badanym terenie nie udało się znaleźć Krywicz w rejonie Wilejki.

89  PSRL, II, s. 859.

90  J. Jakubowski, Studia nad stosunkami narodowościowymi na Litwie, op. cit., s. 4; H. Ł o w m i a ń s k i, Geneza ziemi połockiej, op. cit., s. 18 zaprzecza tezie, jakoby Niemen stanowił wówczas granicę etniczną litewsko-ruską na odcinku nowogródzkim. Wniosek ten należy ograniczyć: Niemen nie stanowił tej granicy tylko na wysokości Bielicy, gdzie utworzyła się niewielka enklawa ruska.

91  Dialekt ten zbadał językoznawca litewski A. Vidugiris w rozprawie; Zietelos tarmė, drukowanej częściowo w kilku artykułach.

92  Sądząc z występowania na terytorium Nowogródczyzny nazw Krywicze typu wyraźnie peryferyjnego wydaje się, iż odpowiada prawdzie określenie  przez Dusburga ziemi Nowogródek jako terra Crivicia. L. V. Alekseev, Polockaja zemlja,. op. cit., s. 50 uważa, że osadnictwo krywickie kończyło się w rejonie Mińska-Zasławia, w X - XI wieku zaś zetknęło się rzekomo z kolonizacją Dregowiczów.

93  Dalsze osady litewskie w okolicy Wołkowyska:  Wejszyce,  Reksty,  Żadejki, Lebiedzie, Skuraty,  Wołpa, Niemejki,  Zelwiany,  Zelwa, Domieniszki, Pacewicze.

94 H. Łowmiański, Studia, t. I, op. cit., s. 53, tenże, Początki Polski, t. III, op. cit., s. 81.

95 L. V. A1ekseev, Polockaja zemlja, op. cit., s. 173.

96  Taki zasięg tych kurhanów wyznacza A. Tautavičius, Vostočnolitovskie kurgaļó, „Voprosy etničeskoj istorii narodov Pribaltiki po dannym archeologii, etnografii i antropologii", Moskva 1959, s. 128 - 153 i mapa s. 143.

97  Granica etniczna litewsko-ruska w X - XI wieku ustalona przez językoznawcę p.  Butėnasa mniej więcej wzdłuż Prypeci,  od Turowa na północ w kierunku na Połock i dalej na Newel-Psków, jest dla tego okresu anachronizmem. Mogła tak się kształtować kilka stuleci wcześniej, w momencie rozpoczęcia przez Słowian wschodnich ekspansji na ziemie białoruskie, zob. P. Butėnas, Jatva-Suduva. Pietinė Lietuva G. Valavičiaus 1559 ņ., Lietuvos girių aprašyme, Ed. V. Žemaitis, Chicago 1964, s. 77 i mapka na s. 179.

 

  1 2 3 4 5 6 7 8 9 10  

Родственные ссылки
» Другие статьи раздела Jerzy Ochmański. LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU
» Эта статья от пользователя Deli2

5 cамых читаемых статей из раздела Jerzy Ochmański. LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU :
» A. „LITHUANIA PROPRIA” I JEJ ZASIĘG NA WSCHODZIE W XV - XVI WIEKU
» 4. POGRANICZE LITEWSKO-KRYWICKIE W EPOCE PLEMIENNEJ
» 9. WYSPY LITEWSKIE W GŁĘBI BIAŁORUSI W XIV - XVI WIEKU
» 3. WALKA LITWY Z RUSIĄ O GRANICĘ POLITYCZNĄ DO XIII WIEKU
» 6. STOSUNKI WYZNANIOWE NA POGRANICZU LITEWSKO-RUSKIM DO POŁOWY XVI WIEKU

5 последних статей раздела Jerzy Ochmański. LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU :
» .WSTĘP
» 1. ROZWÓJ I WYNIKI BADAN NAD WSCHODNIĄ GRANICĄ LITEWSKO-RUSKĄ OKRESU WCZESNOHISTORYCZNEGO DO XVI WIEKU
» 2. ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE
» 3. WALKA LITWY Z RUSIĄ O GRANICĘ POLITYCZNĄ DO XIII WIEKU
» 4. POGRANICZE LITEWSKO-KRYWICKIE W EPOCE PLEMIENNEJ

¤ Перевести статью в страницу для печати
¤ Послать эту cтатью другу

MyArticles 0.6 Alpha 9 for RUNCMS: by RunCms.ru


- Страница создана за 0.05 сек. -