На главную Аккаунт Файлы Ссылки Форум Учебник F.A.Q. Skins/Themes Модули
Поиск
Блок основного меню

    Banderia Prutenorum
    Литовская Метрика

Блок информации сайта
Администрация
Deli2Отправить Deli2 email

memorandum
Рекомендовать нас
Посетители сайта
2006/10/8 10:31:00 | 6. STOSUNKI WYZNANIOWE NA POGRANICZU LITEWSKO-RUSKIM DO POŁOWY XVI WIEKU
Раздел: Jerzy Ochmański. LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU | Автор: Deli2 | Рейтинг: 4.53 (36) Оценить | Хитов 5362

Jerzy Ochmański.
LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU
STOSUNKI WYZNANIOWE NA POGRANICZU LITEWSKO-RUSKIM DO POŁOWY XVI WIEKU

      (39)Na pograniczu litewsko-ruskim w średniowieczu do 1595 roku, kiedy zawarto unię kościelną, istniały tylko dwa obrządki chrześcijańskie: katolicki i prawosławny, po roku 1595 doszedł jeszcze trzeci — unicki.
      Wielokrotnie przytaczane w literaturze dane o ilości katolików d prawosławnych w guberni wileńskiej w końcu XIX wieku dowodzą, że katolicyzm niezmiennie utrzymywał 'tu swój stan posiadania. Ten sam odsetek katolików — 70% daje się bowiem stwierdzić w roku 1790 dla dawnego województwa wileńskiego, jak i dla guberni wileńskiej w 1897 roku111. Tedy granica zasięgu katolicyzmu na Wileńszczyźnie w końcu XVIII wieku powinna w pełni odpowiadać zasięgowa języka litewskiego we wcześniejszej epoce. Dziwne, że dotąd w literaturze dotyczącej zasięgu litewszczyzny na wschodzie na tego rodzaju dane zwracano bardzo mało uwagi. Nawet cenne dane, jakie w swych studiach przytoczył francuski geograf E. Reclus jeszcze w 1880 roku, są właściwie nieznane. E. Reclus, zebrawszy informacje o stosunkach wyznaniowych w guberni wileńskiej, wyznaczył granicę większości katolickiej na Wileńszczyźnie. Na odcinku wschodnim granica między większością katolicką a prawosławną biegła na wschód od Brasławia na Koziany, Postawy, jezioro Narocz, Smorgoń, na Oszmianę, którą omijała od wschodu, stąd do Niemna (pomiędzy rzekami Gauja i Berezyna) i Niemnem pod Szczuczyn. Poza tą granicą pozostawały wcale rozległe wyspy katolicyzmu, zwłaszcza na południe od rzeki Dzisny, koło Mołodeczna i Wołożyna, na północ od Mińska (Hajna).
      Według dociekań E. Reclusa wyznanie stanowi najlepsze kryterium granicy etnicznej, pokrywa się z nią112.
      Wyników badań E. Reclusa w zasadzie nie podważa statystyka zmian w proporcji między katolikami a prawosławnymi w guberni wileńskiej za okres 1858-1868/1871-897113: /40/

Ludność katolicka (K) i prawosławna (P) na Wileńszczyźnie w drugiej polowie XIX w. (w procentach)
Powiaty
1858
1868/1871
1897
K P K P K P
Wileński - 3.8 81.5 6.8 86.6 5.4
Trocki - 4.3 81.8 4.8 85.4 3.4
Lidzki - 23.8 65.6 27.6 64.2 25.5
Święciański - 12.2 87.2 10.8 80.1 14.4
Oszmiański - 24.5 60.9 32.6 57.4 32.3
Wilejski - 50.3 29.8 63.0 32.1 58.9
Dziśnieński - 53.8 29.8 64.7 33.3 59.7

      Zmiany w stosunkach wyznaniowych nie były zbyt poważne: katolicyzm zyskał w powiatach wileńskim, trockim, dziśnieńskim, prawosławie rozszerzyło się niezbyt znacznie w powiatach: lidzkim, oszmiańskim, święciańskim i dziśnieńskim.
      Dane E. Reclusa wykorzystał jak dotąd K.Pakštas, wybitny znawca problematyki granic Litwy, doskonale obeznany z (literaturą przedmiotu, który jednak nie prowadził samodzielnych badań źródłowych 114. Na wartość informacji zebranych przez E. Reclusa i jego koncepcję zwrócił też należną uwagę V. Žemaitis, badacz pasjonujący się sprawą granic Litwy 115.
      Niezależnie od pracy E. Reclusa na tę samą metodę ustalania granicy etnicznej zwrócił uwagę wybitny historyk litewski (a po roku 1918 polityk i dyplomata) P. Klimais. W treściwej pracy Litwa, jej mieszkańcy i granice, wydanej u zarania odbudowy niepodległego państwa litewskiego, trafnie wywodził, że „linia graniczna, oddzielająca katolików i prawosławnych, jest w gubernii wileńskiej jednocześnie i linią etnograficzną między Litwinami a Rusinama" 116. Należy ten Wniosek uściślić: nie jest to linia między Litwinami a Rusinami w początku XX wieku, gdyż wtedy obraz etnograficzny Litwy wschodniej pod wpływem polonizacji i rusyfikacja ukształtował się bardzo dla żywiołu litewskiego niekorzystnie. Linia ta to odbicie starej granicy etnograficznej litewsko-ruskiej, sięgającej głębokiej przeszłości. Granicę tę P. Klimas określił na podstawie statystyk rosyjskich następująco: powiaty Dzisna i Wilejka prawie całkowicie były prawosławne, katolicy utworzyli tylko małe wysepki. /41/ „W powiecie święciańskim prawosławni zajmują kąt koło Wilii. W powiecie oszmiańskim linia graniczna przechodzi przez Smorgonie, Oszmianę — stąd wąskim pasmem biegnie ku powiatowi wileńskiemu, niedochodząc Taboryszek i Turgiel — po czem znów się odchyla ku zachodowi i pozostawia katolikom cały obszar na zachód od Graużyszek, Olszan, Trab i Łozdun. Wyspy katolickie oznaczone są koło Wiszniewa į pogranicza gubernii mińskiej", zaś powiat łidzki „ma wygląd zamieszkałego przez katolików"117. W ogólnym zarysie rezultaty dociekań p. Klimasa zgodne są z ustaleniami E. Reclusa, choć brak szczegółowszych opisów u obu autorów utrudnia porównanie wyników ich studiów.
      Wytyczeniem granicy ludności „starokatolickiej" na współczesnym pograniczu litewsko-białoruskim zajął się białoruski etnograf M. J. Grinblat na podstawie badań terenowych. Autor odróżnia dwa rodzaje katolików: Białorusinów, którzy z wyznania unickiego przeszli na katolicyzm, a których odlegli przodkowie byli (prawosławnymi; Litwinów — którzy ulegli rutenizacji, ale wytrwali przy katolicyzmie — zaś wyznania unickiego na ziemiach przez nich zamieszkałych nie było. Zakreślone przez M. J. Grinblata na mapie terytorium zbiałoruszczonych Litwinów katolików obejmuje na wschodzie: cały rejon Woronowo, północną część rejonu Iwie, prawie cały rejon Oszmiana, cały rejon Ostrowiec, północno-zachodnią część rejonu Smorgoń, zachodnią i północną część rejonu Świr, zachodnią część rejonu Postawy, zachodnią część rejonu Widze i zachodnią część rejonu Brasław 118. Zasięg wschodni zibiałoruszczonych katolików-Litwinów odpowiada w przybliżeniu granicy etnicznej ustalonej przez H. Łowimiańiskiego dla XIII wieku, ale znacznie ustępuje zasięgowi litewskich nazw miejscowych na -iszki. Autor przyznaje, że tam, gdzie od końca XIV wieku masowo chrzczono ludność w obrządku katolickim, tam oczywiście mieszkali Litwini. Sądzi też, że proces slawizacji tej ludności zaczął się nie prędzej niż w XV - XVI wieku, natomiast na wschodzie, w porównaniu do wskazanych terenów, miał on miejsce wcześniej119. Wniosek ten, oparty jedynie na domyśle, nie ma wartości dowodowej, zresztą autor na jego poparcie nie przytoczył żadnych materiałów historycznych.
      Źródła historyczne pozwalają w znacznym stopniu uzupełnić cenne spostrzeżenia E. Reclusa, jak i M. Grinblata, gdyż w odległej przeszłości /42/ zasięg katolicyzmu na pewnych odcinkach wschodnich granicy litewszczyzny był o wiele większy.
      Wschodnią granicę litewszczyzny w połowie XVI wieku można wyznaczyć w przybliżeniu na podstawie sieci parafialnej. Otóż na 259 parafii w diecezji wileńskiej — największa ilość, bo 53 parafie, zgrupowana była w rozległym powiecie oszmiańskim, natomiast w tym czasie w sąsiednim województwie mińskim istniało ich tylko 16120.
      Parafie w powiecie oszmiańskim w 1553 roku

1.  Bijuciszki
2.  Bogdanowszczyzna
3.  Chożów
4.  Daugieliszki
5.  Daniuszów
6.  Dołhinów
7.  Dory
8.  Duniłowicze
9.  Dziewieniszki
10.  Gieranony
11.  Graużyszki
12.  Hermaniszki
13.  Holszany
14.  Horodziłów
15.  Hruzdów
16.  Kobylnik
17.  Krewo
18.  Kurzeniec
19.  Lebiedziew
20.  Lipniszki
21.  Łotwa
22.  Łosk
23.  Łosokino
24.  Łyntupy
25.  Mile
26.  Miadzioł
27.  Niestaniszki
28.  Oduciszki
29.  Ostrowiec
30.  Oszmiana Nowa
31.  Oszmiana Stara
32.  Pierszaje
33.  Postawy
34.  Subotniki
35.  Sakowicze
36.  Sieniszki
37.  Siwica
38.  Soły
39.  Smorgonie
40.  Surwiliszki
41.  Święciany
42.  Świr
43.  Świrany
44.  Traby
45.  Twerecz
46.  Wisznie w
47.  Wojstom
48.  Wołkołata
49.  Wołożyn
50.  Zabrzezie
51.  Zygmunciszki
52.  Żodziszki
53.  Żuprany

Parafie w powiecie mińskim w 1553 roku

1.  Chołchio
2.  Dubrowy
3.  Hajna
4.  Jerszewicze
5.  Iwieniec
6.  Kamień
7. Krasne Sioło
8. Kojdanów
9. Mińsk
10. Mołodeczno
11. Mogilna
12.  Naliböki
13.  Ostroszyce
14.  Radoszkowicze
15.  Wiazyń
16.  Wołma

      Leżące na (pograniczu oszmiańsko-mińskim parafie: Nałiboki, Wiszniew, Iwieniec, Pierszaje, Jerszewicze, Dubrowy, Radoszkowicze, Krasne Sioło, Mołodeczno, Wiazyń, Dołhinów, Wołkołata, Duniłowicze, wyznaczają mniej więcej zasięg ludności katolickiej, a więc litewskiej z języka lub pochodzenia. Zasięg tych kresowych parafii na odcinku Nałiboki — Radoszkowicze pokrywa się mniej więcej z granicą litewsko-ruską w epoce plemiennej. Zgodność obu rubieży w okresie od X do /43/ XVI wieku świadczy o trwałej stabilizacja stosunków etnicznych na tym obszarze. Wymienione parafie w 1744 roku obejmowały następującą ilość wsi (z miejscowościami parafialnymi)121:

Naliboki 6 Krasne Sioło 34
Kamień 40 Mołodeczno 34
Iwieniec 22 Wiazyń — 
Pierszaje —  Dołhinów 16
Jerszewicze —  Wołkołata 38
Dubrany —  Duniłowicze 29
Radoszkowicze 65 (z Wiazyniem)    

— parafie od drugiej połowy XVI wieku nie istniejące

      Zasięg ludności ruskiej na terenie pogranicznym litewsko-ruskim wyznacza sieć cerkwi. Najdalszy w początku XVI wieku zasięg cerkwi prawosławnych (pominąwszy Wilno, gdzie żywioł ruski i prawosławie były silne) wyznaczają cerkwie w Brasławiu, Smorgoniach i Chożowej, wszystkie wzmiankowane już w 1.5)22 roku122. Z drugiej strony wczesne fundacje kościołów katolickich w tychże miejscowościach: Brasław — około 1422, Chożowa — około 1489, Smorgonie — 1503, dostarczają dowodów na obecność żywiołu litewskiego w tych samych okolicach. Mieszane etnicznie były w wieku XV okolice Ikażni, skoro sekretarz ruski W. fcs. Aleksandra, prawosławny z rodu Iwaszko (Jan) Sapieha przeszedłszy na katolicyzm wyjednał w 1501 roku od papieża Aleksandra VI przywilej na założenie kościoła parafialnego św. Ducha w Ikażni, aby w nim mszę odprawiali księża ,.łacińscy" i ruscy wedle obrządku katolickiego dla wiernych, którymi będą „tam Latini, quam Rutheni" 123.
      Wykaz cerkwi dla powiatu oszmianskiego pochodzi z XVII w., kiedy wszędzie panowała tam już unia kościelna. Cerkwie unickie znajdowały się wówczas w następujących miejscowościach 124: Bakszty, Bieńka, Wołożyn, Holszanó, Horodziłów, Horodek, Hruzdów, Daubienie, Dubina, Zabrzezie, Mikołajów, Zalesie, Krewo, Łosk, Mysz, Połoczany, Słowiensk, Smīrgonie, Sułki, Traby, Juraciszki 125.
      Statystyka kościołów katolickich i cerkwi unickich w powiatach brasławskim /44/, oszmiańskim, mińskim i połockim w połowie i w końcu XVIII wieku {1790 r.) jest następująca 126.

Stytystyka kościołów (1744) i cerkwi (1748)

Cerkwie w dekanatach Kościoły w dekanatach
Oszmiański 26 Oszmiański 15
Dołhinowski 29 Świrski 15
Miadziolski 22 Brasławski 19
Miński 46 Miński 15
    Radoszkowicki 14
Razem: 123   78

Statystyka kościołów i cerkwi wiejskich i miejskich w 1790 roku127

Powiat Wiejskie Miejskie
Kościoły Cerkwie Kościoły Cerkwie
Brasławski 9 5 10 11
Miński 17 142 3 3
Połocki 4 72 8 13
Postawski 15 47 21 10
Oszmiański 14 19 12 8
Razem: 59 285 54 45

      W całym W. Ks. Litewskim istniało w roku 1744 w diecezji wileńskiej 425 kościołów parafialnych (w tym 1,3 (filii), natomiast cerkwi unickich w latach 1748/1749 było 566 128. Inny obraz daje statystyka państwowa z roku 1790: kościołów katolickich było wtedy 436, cerkwi grecko-unickich 1182, dyzunickich 146, zborów 33, razem 1796 świątyń129.
      Badając stosunki wyznaniowe na terenie powiatu brasławskiego O. Hedemann stwierdził, że zachodnia część powiatu była w końcu XVIII wieku katolicka, wschodnia zaś unicka. Granica między obu wyznaniami przebiegała po łamanej, wyznaniowo mieszanej linii: Druja, Ikaźń, /45/ Bohiń, Koziany. Ludność katolicka zajmowała przeszło połowę powiatu. Autor oblicza, że ma około 61 tys. (mieszkańców powiatu brasławskiego około roku 1789 katolicy liczyli 34 tys., unici — 23 tys., resztę — 2 tyc. Żydzi, 2 tys. — prawosławni, staroobrzędowcy; były też garstki protestantów i mahometan 130. Unia kościelna zawarta w Brześciu w 1595 roku poważnie zatem ograniczyła obrządek prawosławny, którego wyznawcy prawie w komplecie przystąpili do kościoła grecko-katolickiego. Można założyć, że w odległej przeszłości, w XVI wieku, stosunek liczbowy między wyznawcami obrządku katolickiego a prawosławnego był mniej więcej taki sam, jak w wieku XVIII pomiędzy katolikami a unitami, to znaczy kształtował się jak 34 : 25, czyli 58% : 42%. Zniesienie unii przez Katarzynę II w roku 1794 i późniejsza polityka władz carskich, niejednokrotnie narzucająca unitom przymusem wyznanie prawosławne131, spowodowały odrodzenie się obrządku ortodoksyjnego w powiecie brasławskim. Nie wpłynęło to jednak w sposób istotny na liczebność wyznawców katolicyzmu. W świetle danych z końca XVIII wieku stosunki wyznaniowe na pograniczu litewsko-ruskim wykazywały wyraźną mniejszość wyznawców obrządku grecko-katolickiego (w przeszłości prawosławnego) .
      Sprawdzenie tej tezy jest trudne w oparciu o współczesne źródła historyczne, to jest głównie na podstawie inwentarzy majątkowych, zawierających imiona i nazwiska (właściwie patronimica i przezwiska) mieszkańców poszczególnych majątków. Inwentarzy takich bowiem dopiero z XVI wieku, poczynając od drugiej połowy tego stulecia, dla wschodnich kresów litewszczyzny zachowało się zaledwie kilka. Możliwe jest natomiast i uzasadnione, dla sprawdzenia słuszności tezy o pokrywaniu się wschodniego zasięgu parafii katolickich z zasięgiem języka litewskiego, przytoczenie (danych toponomastycznych świadczących o rozprzestrzenieniu nazw miejscowych pochodzenia litewskiego.

111 J. Ochmański, Zaludnienie Litwy w roku 1790, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Historia", z. 7, Poznań 1967, s. 277.
112 E. Reclus, Nouvelle Geographie Universelle, vol. V, Paris 1880, s. 428 -- 429 i mapka na s. 429. Autor ten dysponował danymi z roku 1865 i dokonał szacunkowego obliczenia katolików w guberniach zachodnich Rosji dla roku 1879 dochodząc do liczby 1 mln 900 tys.
113 S. Wysłouch, Ziemia oszmiańska, op. cit., s. 25.
114 K. Pakštas, Earliest Statistics of nationalities and religious in the territories of Old Lithuania 1861, „Commentationes Balticae", t. IV/V, Bonn 1958, s. 209 z mapką E. Reclusa.
115 V.Żemaitis, Lietuviški vandenvardžiai ir pilkapiai nuo Vyslos iki pat Maskvos, Chicago 1972, s. 21.
116 P. Klimas, Lietuva, jos gyventojai ir sienos, Vilnius 1917, przekład polski (dostępny dla mnie): Litwa, jej mieszkańcy i granice, Wilno 1919, s. 27.
117 P. Klimas, Litwa, op. cit., s. 28.
118 M. J. Grinblat, K voprosu ob učasti litovcov v etnogeneze belorussov, „Voprosi etničeskoj istorii narodov Pribaltiki", Moskva 1959;, s. 528-538, tenże, Belorusy, op. cit., s. 158, 160.
119 Tamże, s. 539.
120 J. Ochmański, Biskupstwo wileńskie w średniowieczu, Poznań 1972, s. 73, 75. Parafię Mołodeczno z powiatu oszmiańskiego należy przesunąć do powiatu mińskiego, zaś parafię Siwica z mińskiego do oszmiańskiego.
121 Synodus, op. cit., r. 1744.
122 Archeagrafičeskij Sbornik Dokumentov otnosjaščichsja k'istorii severozapadnoj Rusi, t. VI, Vil'na 1869, s. 13, 14. Pod r. 1590 wspomniano cerkiew w Krajsku, Akty izdavaemye Vilenskoju Archeografičeskoju Komisjeju dlja razbora drevnich aktov, t. XIV: Inventarii XVI stoletija, Vil'na 1887, s. 375 (dalej: AVAK).
123 Kodeks dyplomatyczny Katedry i diecezji wileńskiej, nr 484, s. 569.
124 Podkreślono miejscowości, w których istniały jednocześnie kościoły katolickie.
125 M. J. Grinblat, K voprosu ob učasti litovcev, op. cit., s. 534.
126 Statystyka kościołów na podstawie Synodus 1744; zestawienie cerkwii: Monumentą Ucrainae Historica, t. VI, Romae 1968, s. 249 z roku 1752, ale „iuxta visitationem generalem 1748 et 1749".
127 Summariusz dymów wszystkich województw i powiatów W[ielkiego] X[ięstwa] Lit[ewskiego] 1790 roku, Lietuvos Centrinis Valstybinis Istorinis Archyvas, Vilnius, sygn. 4067, 4070 (dwie nieco różniące się, ale i uzupełniające wersje).
128 Kościoły — Synodus 1744; cerkwie: Monumenta Ucrainae Historica, t. VI, op. cit., s. 249.
129 Summariusz dymów ..., op. cit. Statystyka ta nie dowodzi przewagi prawosławia na tych terenach, gdyż unickie w XVIII w. parafie były o wiele mniejsze od katolickich.

 

  1 2 3 4 5 6 7 8 9 10  

Родственные ссылки
» Другие статьи раздела Jerzy Ochmański. LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU
» Эта статья от пользователя Deli2

5 cамых читаемых статей из раздела Jerzy Ochmański. LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU :
» A. „LITHUANIA PROPRIA” I JEJ ZASIĘG NA WSCHODZIE W XV - XVI WIEKU
» 4. POGRANICZE LITEWSKO-KRYWICKIE W EPOCE PLEMIENNEJ
» 9. WYSPY LITEWSKIE W GŁĘBI BIAŁORUSI W XIV - XVI WIEKU
» 3. WALKA LITWY Z RUSIĄ O GRANICĘ POLITYCZNĄ DO XIII WIEKU
» 6. STOSUNKI WYZNANIOWE NA POGRANICZU LITEWSKO-RUSKIM DO POŁOWY XVI WIEKU

5 последних статей раздела Jerzy Ochmański. LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU :
» .WSTĘP
» 1. ROZWÓJ I WYNIKI BADAN NAD WSCHODNIĄ GRANICĄ LITEWSKO-RUSKĄ OKRESU WCZESNOHISTORYCZNEGO DO XVI WIEKU
» 2. ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE
» 3. WALKA LITWY Z RUSIĄ O GRANICĘ POLITYCZNĄ DO XIII WIEKU
» 4. POGRANICZE LITEWSKO-KRYWICKIE W EPOCE PLEMIENNEJ

¤ Перевести статью в страницу для печати
¤ Послать эту cтатью другу

MyArticles 0.6 Alpha 9 for RUNCMS: by RunCms.ru


- Страница создана за 0.04 сек. -