На главную Аккаунт Файлы Ссылки Форум Учебник F.A.Q. Skins/Themes Модули
Поиск
Блок основного меню

    Banderia Prutenorum
    Литовская Метрика

Блок информации сайта
Администрация
Deli2Отправить Deli2 email

memorandum
Рекомендовать нас
Посетители сайта
2006/10/7 13:10:00 | 7. WSCHODNIA GRANICA LITEWSKA W ŚWIETLE TOPONOMASTYKI
Раздел: Jerzy Ochmański. LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU | Автор: Deli2 | Рейтинг: 3.71 (17) Оценить | Хитов 4400

Jerzy Ochmański.
LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU
WSCHODNIA GRANICA LITEWSKA W ŚWIETLE TOPONOMASTYKI

      Do rzędu najbardziej rozpowszechnionych na Litwie form nazw miejscowych należą nazwy na -iszki, lit, -iškis; -iškė; -iškiai; -iškės132. Sufiks -iszki oznacza zwykle przynależność, wskazuje na imię (lub godność, /46/ stanowisko, urząd) osoby właściciela, względnie założyciela, lub pierwotnego mieszkańca osady, czy też przodka ludzi w niej żyjących133. Nazwy na -iszki występowały na Litwie już w XIV wieku, o czym świadczy wcale szczegółowa mapa osadnictwa litewskiego do 1422 roku, opracowana przez H. Łowmiańskiego134. Z biegiem czasu ilość nazw na -iszki ulegała ciągłemu zwiększaniu, gdyż ta forma okazała się szczególnie produktywną, a to w wyniku rozwoju własności ziemskiej, kiedy nazwy nowych (a niekiedy i starych) wsi urabiano od chrześcijańskich imion właścicieli ziemskich.
      Powszechność nazw na -iszki zwróciła oczywiście uwagę badaczy — językoznawców. Badania nad nimi zapoczątkował znany polski lituanistą J. Safarewicz, który przedstawił rozmieszczenie nazw na -iszki na szczególnie interesującym obszarze — na pograniczu litewsko-słowiańskim135. Wybór tematu okazał się trafny, a wyniki studium J. Safarewicza weszły do literatury zarówno językoznawczej, jak i historycznej oraz etnograficznej.
      J. Safarewicz wyznaczył następująco granicę nazw na -iszki: na zachód od Brasławia, Dzisny, na zachód od Postaw, na północ od Naroczy i Miadzioła, na północny zachód od jeziora świr, ale na południowy wschód od dolnego Świru, skąd na południowy zachód, zostawiając Oszmianę na zachód, potem wzdłuż linii Mołodeczno-Wołożyn, Berezyna niemeńska i tuż na północ od Niemna omijając Lidę, ale na południe od Szczuczyna.
      Zaznaczył, że „Na mapie oznaczono wschodnią granicę gmin liczących co najmniej 4% nazw na -iszki. Sporadycznie nazwy te sięgają Mińska Litewskiego, Kiecka, Słonima, Wołkowyska, Białegostoku i Tykocina". Autora uderzyła „zgodność jaka zachodzi między wytyczoną tak linią a granicą religijną na tych terenach, mianowicie granicą przewagi katolicyzmu albo prawosławia. Nasuwa to hipotezę, że granica ta odbija stosunki dawniejsze".
      J. Safarewicz uważa, że jest to „linia przebiegająca przez teren puszczy międzyplemiennej, dzielącej niegdyś Litwę od Rusi [. . .] Odcinek między górnym biegiem Wilii a Puszczą Nalibocką jest terenem mieszanym, tędy bowiem przebiegał szlak komunikacyjny z zachodu na wschód — kolonizacja puszczy międzyplemiennej nastąpiła zapewne w w. XIV, /47/ może XV, bo w w. XVI żywioł litewski cofa się już wyraźnie pod naporem Słowiańszczyzny"136.
      Praca J. Safarewicza, który później (1(956 r.) ogłosił jej inną wersję 137, pozbawioną wszakże syntetycznych wniosków z roku 1947, oparła się jednak na niepełnej podstawie źródłowej. Autor rozporządzał bowiem tylko danymi Lietuviškoji Enciklopedija, obejmującymi jedynie litery A-D. Stąd też mimo wszystko wywody jego, choć przyjęte przez niektórych badaczy (W. Hołubowicz, M. J. Grinblat), należy uznać za prowizoryczne. Słusznie zwrócił uwagę 'W. A. Żuczikiewicz, że formant -iszki występuje dalej na wschód od wskazanej przez J. Safarewicza linii138.
      Przydatność badań nad rozmieszczeniem nazw na -iszki dla wyznaczenia granic etnograficznych Litwy nawet dla XIII - XIV w. została zaakceptowana również przez K. Pakštasa 139.
      Niemal kompletny zbiór nazw na -iszki leżących poza terytorium dzisiejszej Litwy na obszarze białoruskim zestawili w roku 1968 białoruski badacz M. W. Biryła i litewski językoznawca A. Vanagas. Ustalili oni, że na przyległych do Litwy obszarach białoruskich istnieje 570 nazw na -iszki, które nosi 656 miejscowości. Ogromna ich większość występuje w pięciu rejonach: Brasław — 227, Oszimiana — 138, Postawy — 83, Ostrowiec — 62, Woronowo — 48, razem 558 nazw. W rejonach Lidy i Smorgoń nazwy te występują sporadycznie 146.
      Badania M. W. Biryły i A. Vanagasa w całej pełni potwierdziły założenia J. Safarewicza o reprezentatywności nazw na -iszki dla zasięgu litewszczyzny na wschodzie. Okazało się bowiem, że w grupie litewskich formantów nazw miejscowych nazwy na -iszki są najbardziej charakterystyczne, a przez to łatwe do rozpoznania a zarazem i najliczniejsze. Inne bowiem nazwy miejscowe swą liczebnością ustępują znacznie -iszkom. Tak więc nazw na -any/jany stwierdzono 334 dla 424 miejscowości, -uny — 154 dla 188 miejscowości, -ejni — 73 dla 107 miejscowości, -uki — 105 dla 140 miejscowości. Kartografowanie tych nazw nie dało jednoznacznego wyniku: rozrzucone są one właściwie po całej Białorusi z dużym natężeniem na oobszarze wyznacznym przez formant — iszki. /48/ Nazwy na -jeli/uli, -oli/ali, -uci, -ojci, -ini/yni, -iny właściwie pokrywają się z zasięgiem nazw na -iszki. Potwierdza się tym samym dawny litewski charakter obszaru na wschód od dzisiejszej Litwy, wyznaczonego przez nazwy na -iszki.
      Na północy nazwy na -iszki pomiędzy Dźwiną a Dzianą sięgają linii: Dumaryszki pod Krasławką, Szaszkiszki, Kowaliszki i omijając Brasław od zachodu ciągną się nad jeziorami S nudy (Balowiszki), Strudy (Kleipaniszki, Gajżyszki, Kokaniszki), Drywiaty, ciągną się na południe (Petkunisziki, Purwieniszki, Szurdiszki) omijając Jody od zachodu. Od Jeziora Bagińskiego nazwy na -iszki ciągną się na południe wzdłuż rzeki Dryświaty (Błaszyszki, Petryszki, Ostrowiszki) do rzeki Dzisny na wysokości Kozian, a następnie biegną na południe w 'kierunku jeziora Miadzioł (Rymadziszki, Moskaliszki, Boraniszki, Niewiaryszki) omijając Postawy, następnie poprzez Olechniszki skręcają na zachód na Komaje, na Koczaniszki, Grubuczyszki (przed Łyntupami od wschodu), zostawiają na wschodzie jezior Świr, poprzez Niestaniszki, Żodziszki, postępują dalej na wschód na Martyszki, Komaryszki.
      Obszary nadwilejskie: Smorgonie — Siwica — Łosk a następnie Bogdanów — Hołszany na zachodzie, jak również ziemie nad Berezyną niemeńską i Isłoczą od Wiszniewa na wschód po Jerszewicze — Gródek, w zasadzie nie wykazują nazw na -iszki (wyjątek stanowią Jasiniszki pod Zabrzeziem).
      Nazwy na -iszki w małej ilości występują między Iwieńcem a Gródkiem (Wasiszki, Rassoliszki, Pogoreliszki, Gruntiszki, Gierducisziki, a także Goruciszki na wschód od Starynek, Antoniszki nad Ptyczą koło Nowego Dworu na południe od Zasławia), gdzie jednak znalazły naturalne podłoże etniczne, o czym świadczy obfita litewska toponomastyka tych okolic. Należy więc przy ustalaniu wschodniej granicy litewsko-ruskiej uwzględnić również obszar występowania odosobnionej grupki nazw na -iszki między Iwieńcem a Gródkiem.
      Kontrola wyników dociekań J. Safarewicza prowadzi do wniosku, że granicę nazw na -iszki należy prawie na całej jej długości przesunąć nieco na wschód. Zwłaszcza linia Mołodeczno — Wołożyn jako granica nazw na -iszki nie znajduje potwierdzenia. Na tym odcinku wschodni zasięg nazw ma -iszki sięga znacznie dalej na wschód i południe pod Dekszniany i Iwieniec. Dla wieku XVI, kiedy to istniała gęstsza niż później sieć parafii katolickich na rubieży oszmiańsko-mińskiej, wniosek J. Safarewicza o pokrywaniu się nazw na -iszki z granicą przewagi katolicyzmu nie traci ważności: korektura granicy nazw na -iszki na odcinku Dekszniany — Iwieniec pozwala bowiem uzgodnić tę linię z rozmieszczeniem parafii katolickich na pograniczu oszmiańsko-mińskim.

130  O.  Hedemann, Historia powiatu braslawskiego, Wilno  1930,  s.  48.
131  Liczne przykłady tej polityki przymusu religijnego wobec unitów przytoczył O. Hedemann, Historia powiatu braslawskiego, s. 185 - 213.
132  Charakterystykę litewskich nazw miejscowych daje S. Tarvydas, Lietuvos vietovardžiai, Vilnius 1958.
133 Litewskie -iszki zdają się łączyć w sobie nazwy patronimiczne, rodowe i dzierżawcze, co odpowiada trzem kolejnym fazom tworzenia się nazw miejscowych.
134  H. Ł o w m i a ń s k i, Studia, t. II, op. cit., mapa na końcu tomu.
135  J. Safarewicz, Rozmieszczenie nazw na -iszki na pograniczu słowiańsko-litewskim, „Sprawozdania Polskiej Akademii Umiejętności", t. XLVIII, Kraków 1947, s. 45-47 z mapką.
136  Tamże, s. 46 - 47.
137  J. S a f a r e w i c z, Litewskie nazwy miejscowe na -iszki, „Onomastica", t. II, Wrocław 1956, s. 15 - 63.
138  V. A. Ž u č k e v i č, Toponimika Belorussii, op. cit., s. 72.
139  K. Pakštas, Lietuvių tautos plotai ir gyventojai, „Lietuvių Enciklopedija", t. XV, s. 432.
140  M. V. Biryla, A. Vanagas, Litouskija elementy u belaruskaj anamastyce, Minsk 1968, s. 10. Tymczasem V. A. Ž u č k e v i č, Toponimika Belorussii, s. 76 na 25 597 nazw miejscowych na Białorusi znalazł zaledwie 495! Również. M. V. Biryla i A. Vanagas nie zebrali wszystkich nazw litewskich z terenu Białoruskiej SRR, pominęli nazwy na -szty: Bakszty, Berszty;  -ejsze:  Borejsze.

 

  1 2 3 4 5 6 7 8 9 10  

Родственные ссылки
» Другие статьи раздела Jerzy Ochmański. LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU
» Эта статья от пользователя Deli2

5 cамых читаемых статей из раздела Jerzy Ochmański. LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU :
» A. „LITHUANIA PROPRIA” I JEJ ZASIĘG NA WSCHODZIE W XV - XVI WIEKU
» 4. POGRANICZE LITEWSKO-KRYWICKIE W EPOCE PLEMIENNEJ
» 9. WYSPY LITEWSKIE W GŁĘBI BIAŁORUSI W XIV - XVI WIEKU
» 3. WALKA LITWY Z RUSIĄ O GRANICĘ POLITYCZNĄ DO XIII WIEKU
» 6. STOSUNKI WYZNANIOWE NA POGRANICZU LITEWSKO-RUSKIM DO POŁOWY XVI WIEKU

5 последних статей раздела Jerzy Ochmański. LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU :
» .WSTĘP
» 1. ROZWÓJ I WYNIKI BADAN NAD WSCHODNIĄ GRANICĄ LITEWSKO-RUSKĄ OKRESU WCZESNOHISTORYCZNEGO DO XVI WIEKU
» 2. ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE
» 3. WALKA LITWY Z RUSIĄ O GRANICĘ POLITYCZNĄ DO XIII WIEKU
» 4. POGRANICZE LITEWSKO-KRYWICKIE W EPOCE PLEMIENNEJ

¤ Перевести статью в страницу для печати
¤ Послать эту cтатью другу

MyArticles 0.6 Alpha 9 for RUNCMS: by RunCms.ru


- Страница создана за 0.04 сек. -