Jerzy Ochmański.
LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU
ZASIĘG LITEWSZCZYZNY NA WSCHODZIE W ŚWIETLE INWENTARZY DÓBR ZIEMSKICH Z KOŃCA XVI WIEKU

      (45) Na obszarze przejściowym, mieszanym litewsko-ruskim, szczególnie przydatnym źródłem historycznym jest antroponimia, czyli nazwy osobowe, która dostarcza bezpośrednich dowodów tak o wyznaniu, jak i przede wszystkimi o języku, czyli przynależności narodowej ludności zamieszkującej badane terytorium. Wcale bogatego zestawu imion osobowych z terenów pogranicznych litewsko-ruskich dostarczają inwentarze dóbr ziemskich, sporządzane coraz liczniej w języku ruskim (jako urzędowym w W. Ks. Litewskim) od połowy XVI wieku. Zawierają one imienne wykazy poddanej ludności danego majątku. Mimo iż są to źródła dosyć późne, można na ich podstawie wnosić o stosunkach wyznaniowych i narodowościowych na tych obszarach w okresie wcześniejszym — w średniowieczu. Stosunkowo nietrudno wyodrębnić grupę imion katolickich od prawosławnych, a to dzięki temu, że w związku z chrystianizacją Litwy przez duchowieństwo polskie, w wyniku wpływów polskich upowszechniły się wśród Litwinów imiona czysto polskie nie występujące wśród prawosławnej ludności ruskiej. Do grupy polskich, katolickich imion, należą¹⁴¹: Ambroży, Bogusz, Bartłomiej, Jan, Janusz, Krzysztof, Kasper, Maciej, Marek, Marcin, Stanisław, Szczęsny, Szymon, Tomasz, Urban, Walenty, Wojciech, oraz liczne zdrobnienia pochodne od podstawowej formy imion.
      Istnieje oczywiście grupa imion występujących zarówno w obrządku katolickim, jak i prawosławnym, np. Andrzej, Mikołaj, Michał, Paweł, Piotr, Jakub — Jaków etc., jednak dzięki temu, że obok imienia spisywano również imię odojcowskie (niejako zastępujące wtedy nazwisko), można w tych wątpliwych przypadkach również ustalić wyznanie.
      Grupa imion prawosławnych: Iwan, Wasyl, Matfiej (a nie: Maciej), Maksim, Semen (a nie: Szymon) etc., jest tak dla katolika, jak i prawosławnego wyraźnie czytelna, że bez większego trudu daje się wyodrębnić ¹⁴².
      ¹⁴¹ Podkreślono imiona czysto polskie. Imiona katolickie Jan, Matej, Stefan, a także Konrad są wyjątkowo wprawdzie spotykane i na Rusi, zob. N.V. Podo1skaja, Antroponimikon berestjannych gramot, „Vostočnoslovjanskaja onomastika" Moskva 1970, s. 219, 220, 224, 225. /50/
      Litewskość poszczególnych osób daje się określić albo na podstawie czysto litewskiego imienia., zwykle jednak zeslawizowanego, lub podanego w formie patronimicznej (np. Butrymowicz), albo w oparciu o brzmienie imienia chrzestnego, które uległo litwinizacji (np. Jurgi — lit. Jurgis, Jurgielis), a zlitewszczone z kolei zostało poddane slawizacji, np. Jan — lit. Janelis — zeslawizowane Janiel, Martinas: Martinełis — Martinel. Sufiksy -el, -uli w imionach własnych to zeslawizowane litewskie -ełis, -ulis; podobnie zdrobnione imiona na -uk, np. Januk, Stasiuk zdradzają wcześniejszą litwinizację: Jonukas, Stasiukas. Postępując według tak określonych założeń metodycznych można z dużą dokładnością określić zarówno wyznanie, jak i narodowość (wymienionych w inwentarzach chłopów, tworzących przecież ogromną większość ludności, a przez to decydującą o obliczu etnicznym ziem pogranicznych.
      Zachował się inwentarz z 1599 roku jednej z najdalej położonych na wschód od obecnego terytorium litewskiego miejscowości na -iszki: Wasiszki pod Iwieńcem, na terenie powiatu mińskiego. Zawiera on „Spisanie poddanych do tegoż imienia [majętności] Wasiskiego należących" ¹⁴³, zamieszkałych we wsiach: Janczycy, Gojży, Tukoły, Porosiejki i Turki albo Tolkany. W Janczycach na 8 gospodarzy dwóch ma nazwiska litewskie: Aleksiej Butrymowicz i Jakub Szykucis, trzej mają imiona katolickie Maciej, Marcin (2); Mikołaj i Michajło są imionami właściwymi obu obrządkom, Ławryn również. W siole mieszkali Jurko Gogoisz, Pietr Goiż (od tego imienia wzięła pewnie nazwę wieś), dwaj pozostali Stanisław Stuliak i Pawluk Ruliak, pierwszy na pewno katolik, gdyż imię nosi czysto polskie¹⁴⁴. W siole Tukoły na trzech wieśniaków jeden Marcin Goiż daje się określić jako katolik (Marcin) i Litwin (Goiż). W siole Porosiejki były dwa dymy. Tomasz Porosiejk (od niego nazwa wsi) oraz Łukasz (a nie z ruska: Łuka) Linko są katolikami, na co wskazują ich imiona. Tamtejszy wójt zwał się Jurguć Kamienski¹⁴⁵ i był, sądząc z imienia (zeslawizowane: Jurgutis), z pochodzenia również Litwinem. Nazwa wsi Tolkany odpowiada litewskiej nazwie Talkoniai. Te drobne szczegóły świadczą, że w okolicy Iwieńca i Kamienia, gdzie przed połową XVI wieku istniały parafie katolickie, mieszkała ludność litewska.
      Imiona i nazwiska litewskie spotyka się i dalej pod Radoszkowiczami, w Starzynkach w 1594 roku. Wśród 12 poddanych służących dworowi Starzyńskiemu z całą pewnością trzeba uznać jako Litwinów następujących gospodarzy: Janiel (lit. Janelis) Mikołajewicz, Janiel Bonielewicz, Maciej Jurgielewicz (lit. Jurgelis), Jurgiel Stawczyc; z pozostałych /51/ katolickie imiona noszą: Jurko Mysczycz, Ambrożej Dejnianin, Stanisław Mikielewicz, Maciej Gubowicz (i chyba Mikołaj Gubowicz, może brat Macieja), Jurko Bineczycz; jeden tylko Wasil Chomicz jest z pewnością Rusinem, zaś narodowość Pauluka Małakowicza trudno określić¹⁴⁶.
      W należącej w roku 1594 do tychże Starzynek miejscowości Dekszniany, noszącej czysto litewską nazwę, a położnej (w odróżnieniu od Deksznian trockich i Wiłkomirskich) w powiecie mińskim, tuż na północny zachód od Radoszkowicz (gdzie w XV - XVI wieku istniała parafia katolicka), nie notuje się nazwisk litewskich. Na 14 poddanych aż 10 ma jednak imiona katolickie: Walenty, Janusz, Szczęsny (2), Tomasz, Ambrożej, Bartłomiej, Januk, Urban, Stanisław, za Rusinkę może być uznana „Siemionowa wdowa", Jakub Cierech mógł być katolikiem (Rusin byłby zwany Jakowem), Procuk Szymkowicz trudny jest do określenia, choć pod imieniem Procuk może kryć się żłitewszczone polskie imię Frącek; Litwinem z pochodzenia mógł być też i Mikołaj Sewel (Sewelis?)¹⁴⁷.
      W innej części Deksznian, stanowiącej 'właściwie majętność, która składała się z 13 siół i 217 dymow, zamieszkiwała w roku 1596 również ludność wyznaniowo mieszana. W siole Zadworje obok np. Jurka Szimkowicza (synowie: Januk, Pietrek, Stasiuk, Matej, Michajło), niewątpliwie katolika, występuje Iwan Jakowllewicz synowie: Dmitrok, Jakim), oczywiście prawosławny. Podział ludności dekszniańskiej na katolicką i prawosławną nie nastręcza specjalnych trudności. Katolickie imiona to: Ambroży, Jan, Janko, Jaśko, Jurko, Stanisław, Staś, Stasiuk, Matiej, Bartłomiej, Marcin, Tomko, Bogusz, Marko, Adam, Szymko, Jakub, Wojciech, Michał, Krisztof, Lenart, Urban, Szczęsny, Matys, Kaspar. Bogatszy jest zestaw imion czysto prawosławnych: Makar, Onton, Sewastiej, Iwan, Dmitrok, Jakim, Fiedor, Owdiej, Dawyd, Pilip, Owsiej, Prokop, Anańko, Grigor, Choma, Małyszko, Suproń, Omeljan, Kuźma, Artim, Wasil, Matfiej, Kostjuk, Artem, Mojszej, Tiszko, Parchim, Lewosz, Jeremiej, Osip, Maksim, Weremiej, Naum, Połujan, Daniło, Jakow, Semen, Zachorja, Onikej, Gapon, Demid, Jermoła, Łukjan, Gawriło, Mikita, Timoszko, Lewon, Sawa, Konon, Klim, Pantelej, Nestor.
      Przynależność wyznaniowa osób o imionach występujących u katolików i prawosławnych, jak: Aleksiej, Andrej, Michajło, Mikołaj, Paweł, Griszko, Stepan, Simon, daje się określić na podstawie patronimicum. Obliczenia zestawione tą metodą dają następujący obraz stosunków wyznaniowych w Deksznianach w 1595 roku¹⁴⁸ : /52/

      Stosunek ilościowy między katolikami a prawosławnymi w dobrach Dekszniany był właściwie równy. Kim byli z pochodzenia katolicy?. Otóż w siole Powiazyn występuje trzech gospodarzy noszących to samo nazwisko: Korol — Jurgiel, Sidor i Staś. Mają razem 8 synów, jeden z nich nosi ruskie imię Ilia. Na litewskie pochodzenie tej rodziny wskazuje imię pierwszego z Koroli: Jurgiel, lit. Jurgelis .(zlitewszczone słowiańskie Jurgi). Litewskie pochodzenie mieszkańców wsi Wazgieło ujawnia Tomko Wazgiełowicz, lit. Važgėla, od którego przodka być może wzięła nazwę i wieś. Litewski z pochodzenia był we wsi Putniki ród Łoksztutewiczów (Łoksztojtewicz, Łoksztutewicz). Występujące tu i ówdzie zlitewszczone imiona (Wojtul w siole Graniczi, Martinel w sioła Mużiły) wskazują na żywe podłoże językowe litewskiej ludności katolickiej. Sądząc po daleko posuniętej rutenizacji imion i patronimiców, w których litewszczyznę spotyka się wyjątkowo, ludność katolicka w majętności Dekszniany była dwujęzyczna, z rzadka, chyba w domu, posługiwała się litewskim, a na zewnątrz używała ruskiego. Były wsie czysto litewskie, jak Wazgieło, Putniki; istniały też sioła czysto ruskie, jak: Rudniki, Griczeniata, Sobolewiczi, Gostiłowiczi. Połową wsi zamieszkiwała jednak ludność mieszana katolicko-litewska i prawosławno-ruska. Wyznanie widocznie nie stanowiło przeszkody w sąsiedzkim współżyciu¹⁴⁹./53/
      Sąsiadująca z Deksznianami włość Radoszkowicze z siołami Rowkutewicze, Szatiłowicze, Łukowicy, Sycewicze, Kostiuszkowski, Kamieniec, Woroszkowicze, Możutewicze, Korostewicze, Gwozdowicze liczyła według inwentarza z 1549 roku około 426 dymów wraz z szlachtą, czeladzią niewolną i ogrodnikami. Spośród nich za katolików uznać można około 94 osoby. Spotyka się w tej grupie ludzi o nazwiskach litewskich bądź zlitewszczonych imionach, jak: Marcin Mostejkowicz, Łukasz Rausza, Mikołaj Butrymowicz, Stanisław Żomojtin, Petrek a Januk Miłosnyi, Michnel, Wojtieszko a Bazelius Lewkowiczy; a także: Mitjuli, Hanuk, Tomko, Mażuli (lit. Mažulis), Lichacz Miłosnyje, Andruk Jurgielewicz¹⁵⁰. Rody Miłosnych i Jurgielewiczów mieszkały we włości dworu Kostiuszkowskiego pod Zasławietm, a więc i tamte okolice były jeszcze zamieszkiwane przez Litwinów. W porównaniu z Daksznianami w Radoszkowiczach i przynależnych do nich wsiach odsetek katolików był o wiele mniejszy: w Deksznianach prawie 50%, w Radoszkowiczach — 22%. Niemniej mieszkali tu ciągle Litwini, jeszcze mówiący po litewsku, o czym świadczy litwinizacja imion u szeregu osób (w sumie 6 imion: Petreli — 2, Michnel, Bazelius, Mitjuli, Mażuli).
      Wskazówkę o litewskości środkowej części powiatu oszmiańskiego daje inwentarz „ljudi Berezynskija" z początku XVI wiieku, spisany „u Berezyni" (indykt 10), a należących do pana Jana Skindera¹⁵¹. Z czterech miejscowości Berezyna {w powiecie ihumeńskim, koło Dokszyc, w powiecie bobrujskim i koło Wiszniewa nad Berezyną będącą dopływem Niemna) na uwagę zasługuje najprawdopodobniej Berezyna koło Wiszniewa. Na 38 nazwisk chłopskich spora część ma zlitewszczone imiona chrześcijańskie: Staneli, Szymeli, Andruszeli, Gryneli, Michneli, Jaceli. Dwóch ma nazwiska czysto litewskie: Macko Wojszwidowicz, Mikołajec Łowkinik (lit. Laukininkas), większość pozostałych, sądząc po katolickich imionach, daje się rozpoznać również jako Litwini, a tylko /54/ dziesięciu, jak można przypuszczać, było Rusinami, np. Stepan Micowicz, Miszko Salenik, Stepan^l52.
      Czysto ruska natomiast była już w 1545 roku włość Miadzioł z miastem, licząca wtedy 149 dymów, gdyż w inwentarzu z tego roku widnieją wyłącznie ruskie imiona i nazwiska, a śladu imiennictwa litewskiego próżno szukać, podobnie jak wokół Krajska i Głębokiego¹⁵³.
      Ruskie w XVI wieku były okolice na zachód od Wilejki, a mianowicie Hanuta z należącymi do niej wsiami: Rudczyce, Ordijancy, Mickowicze, Nowosiełki, Sioło „na Gorinie", Jermolicze, Koledicze, Rodkiewicze, Zabołotie, Kibeli, jak świadczy inwentarz z 1569 roku, wymieniający w tych miejscowościach samych prawosławnych¹⁵⁴. Nieco inny charakter etniczny miało osadnictwo wokół Wiszniewa (pod świrem). W siołach Wiszniew, Lewonawicze, Swojgin, Demianowicze, Graibliczi sporo /55/ wprawdzie notuje się w 1591 roku imion katolickich (najbliższe parafie były w litewskich Żodziszkach i Niestamiszkach), ale ani jednego litewskiego nazwiska. Przeważali tam Rusini, o czym świadczą i same nazwy siół (litewska jest nazwa Swojgin — Svaiginiai)¹⁵⁵.
      Zupełny brak publikowanych materiałów źródłowych do powiatu brasławskiego w postaci inwentarzy ziemskich nie pozwala rozpatrzeć kwestii stosunków etnicznych na odcinku brasławsko-połockim.
      Sądząc po zachowanych w postaci imiennictwa szczątków ludności bałtyjskiej, zamieszkałej przynajmniej aż do końca XVI w. na terenach powiatu (od roku 1566 — województwa) mińskiego, a więc poza granicami „Lithuania Propria", byli to niewątpliwie Litwini.
      Antroponimy: Butrym-owicz, Jurguć (lit. Jurgutis), Janiel (lit. Janelis), Jurgiel (lit. Jurgelis), Wazgiełowicz (lit. Važgela), Mażuli (lit. Mažulis), Wojtiul, Martinel, dowodzą, iż litewski był językiem mówionym, żywym, wśród sporej części (mieszkańców zachodniej części ziemi mińskiej.
      Nie ulega tedy wątpliwości, że przynajmniej do końca XVI wieku, a pewnie i jeszcze w XVII stuleciu, istniały zwarte obszary osadnictwa litewskiego w zachodniej części powiatu mińskiego: koło Iwieńca i Kamienia¹⁵⁶. Na odcinku Dekszniany — Radoszkowicze— należące do kapituły wileńskiej spore dobra Bakszty (ze względnie obfitą toponomastyką litewską) daje się stwierdzić głęboki, ciągnący się pewnie aż po Hajnę klin osadnictwa litewskiego. Na podstawie nielicznych zachowanych inwentarzy z drugiej połowy XVI wieku można wysnuć tezę, że osadnictwo litewskie przetrwało na terytorium dawnego powiatu mińskiego w postaci zwartej na pograniczu oszmiańsko-mińskim lub W postaci wysp w tych okolicach, gdzie w XV w. i pierwszej połowie XVI wieku zakładano parafie katolickie¹⁵⁷. Dalsze badania powinny wyjaśnić, czy osadnictwo litewskie nie przetrwało również wokół parafii katolickich tego samego okresu na południe od Niemna.
      Zasługuje na uwaigę nowa hipoteza o położeniu pierwotnej Litwy XII - XIII wieku wysunięta przez białoruskiego badacza N. I. Jermołowicza^l58. Na podstawie niejasnych wzmianek źródłowych o położeniu /56/ Litwy historycznej w tym czasie N. I. Jermołowicz sądzi, że znajdowała się ona w dorzeczu górnego Niemna między Mińskiem, Mołodecznem Nowogródkiem i Lachowiczami. Później nastąpiło przesunięcie tej nazwy na obszar Litwy właściwej. Sugestie N. I. Jermołowicza zostały słusznie odrzucone przez historyka litewskiego R. Baturę ¹⁵⁹. Są one jednak wysoce interesujące, jeśli wskazany przez N. I. Jermołowicza obszar rozumieć nie jako pierwotną, właściwą Litwę, lecz jako terytorium w owych czasach zamieszkałe jeszcze przez Litwinów, a zatem część Litwy etnograficznej

¹⁴² Cenną pomocą są tu słowniki imion osobowych: M. R. S u d n i k, Slaunik asabovych vlasnych imion, Minsk 1965; N. A. Petrovski, Slovar russkich ličnych imen, Moskva 1966, zwłaszcza ten ostatni, zawierający deminutiva, jak również słownik etymologiczny imion litewskich: K. Kuzavinis, B. Savukynas Lietuvių vardų etimologinis žodynas. Vardai ir žodžiai, Vilnius 1971, s. 42 - 157.
¹⁴³ AVK, t. XIV, s. 630 - 631.
¹⁴⁴ AVK, t. XIV, s. 630.
¹⁴⁵ Tamże, s. 630,
¹⁴⁶ Tamże, s. 505.
¹⁴⁷ Tamże, s. 506.
¹⁴⁸ Tamże, s. 510 - 517.
¹⁴⁹ Do dawniejszej epoki odnieść można opis stosunków w strefie etnicznie mieszanej: „Ciągłe sąsiedzkie stosunki w ciągu wielu wieków między Litwinami i Słowianami zacierały coraz więcej plemienne różnice. Jedni od drugich przej mowali zwyczaje i obyczaje. Często się zdarza, że w jednej i tej samej wiosce mieszkają od wieków Litwini i Słowianie, [Anonim], Obszar języka litewskiego w guberni wileńskiej. Materiały antropologiczno-archeologiczne i etnograficzne, t. III, Kraków 1898, s. 5. To sąsiedzkie współżycie Litwinów i Rusinów musiało doprowadzić do tego, że ludność w strefie etnicznie mieszanej na pograniczu wschodnim litewsko-ruskim była dwujęzyczna, a następnie w wyniku upowszechnienia się od XVI w. polszczyzny, także trójjęzyczna. Zjawisko dwu i trójjęzyczności na współczesnym pograniczu językowym litewsko-białorusko-rosyjsko-polskim, na obszarach pogranicza Białorusi z Litwą, opisała T. M. S u d n i k, Dialekty litovsko-slavjanskogo pogranič'ja, Moskva 1975.
¹⁵⁰ Dokumenty Moskovskogo Archiva Ministerstva Justicii, wyd. M. V. Dovnar-Zapolskij, Moskva 1897, s. 94-116.
¹⁵¹ Skinder zmarł w roku 1538, więc indykt 10 wskazuje na rok 1537.
¹⁵² Dokumenty, op. cit., s. 68 - 69.
¹⁵³ Tamże, s. 75 - 85. Podobnie ruskie były okolice Głębokiego, o czym świadczy inwentarz z roku 1557. Materiały do dziejów rolnictwa w Polsce w XVI i XVII w., s. 203 - 207. Cerkiew w Krajsku 1590 roku wskazuje, że i te okolice były ruskie, jako że kościoła katolickiego tam nie było, AVK, t. XIV, s. 375; t. XXXIII, s. 121 - 124, 1590 rok. Inwentarze z 1590 i 1593 roku wykazują, że w obu częściach majętności Krajska można doliczyć się zaledwie około 10 katolików, co na około 177 dymów stanowi nieco ponad 5%. Inwentarz majętności Milczą, leżącej na wschodnim skraju powiatu oszmiańskiego, sporządzony w roku 1643 wymienia miasteczko Milcze, sioła: Milcz, Czyszce, Solonoje, Kamień, Szczeszycze, Bakunki, Sawiczy, Polany, Kuczkowiczy, Zabołocie, Soczywki. W miasteczku i siole Kamień znajdowały się cerkwie prawosławne a imiona i patronimica ludności ujawniają jej ruskie pochodzenie. Tylko o małej grupie ludności można by powiedzieć, że była katolicka, względnie przypisać jej litewskie pochodzenie. Należy tu wójt milczański Jan Cuchulczycz, ale ten mimo katolickiego imienia miał synów o imionach ruskich: Michno, Iwaszko, Siemion (s. 326), to samo można powiedzieć o Stanisławie Czuchalczyczu (bracie wójta?), którego synowie zwali się Hryszko i Maciusza (s. 327). Na katolików wyglądają Jan, Michał i Jakub Szylmieniczowie, lecz byli to „bojarze abo mieszczanie" (s. 327), podobnie jak Wojciech Czejkowsiki, którego synowie Tomasz, Jerzy i Andrzej byli chyba również katolikami (s. 327) Czy byli nimi Jan Amewicz, Marcin Kowal (syn Iwaszko) — orzec trudno. Katolikami byli pewnie „Wojciech Litwin" i „Staśko Litwinowicz" (s. 327). Do grupy katolickiej można by doliczyć w Milczy jeszcze Jaśka Matysowicza Cybuka (s. 327) i litewskiego pochodzenia Jakima Zujko (lit. zuikis — zając), razem w miasteczku Milcza grupa litewsko-katolicka liczyłaby około 10 osób na 50 dymów, a w całej majętności brak poza tym wyraźnie litewskich nazwisk, okolica zamieszkała przez około 280 dymów była od dawna zdecydowanie ruska. Nieliczny element litewski czy też katolicki to kilku ziemian, siłą rzeczy katolików, lub może i napływowi, jak Hryszko Tkacz w miasteczku, „który był zaszedł z majętności oszmiańskiej do Milczy" (s. 326).
¹⁵⁴ Istorijos Archyvas. XVI a. Lietuvos inventoriai, wyd. K. Jablonskis, Kaunas 1934, k. 167 - 171.
¹⁵⁵ AVK, t. XIV, s. 396 - 400.
¹⁵⁶ Toteż niesłusznie wyznacza się dla wieku XVI granicę na odcinku oszmiańsko-mińskim od rzeki Berezyny do rzeki Krewlanki i stąd dopiero na jezioro Narocz, jak to czynił K. Pakštas, Lietuvių tautos plotai ir gyventojai, op. cit., s. 435.
¹⁵⁷ Zasługuje na uwagę opinia, że Rubieżewicze (około 50 km na południowy zachód od Mińska) w XI - XIV wieku wyznaczały granicę (ruskie rubež — granica) litewsko-ruską, K. Pakštas, op. cit., s. 432.
¹⁵⁸ N. I. Ermolovič, Gde byla letopisnaja Litwa? „Tezisy dokladov po archeologii Belorussii", Minsk 1969, s. 233 - 238.