Jerzy Ochmański.
LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU
WYNIKI BADAN, SPIS MAP, SPIS TREŚCI

      (79)Walka Litwy z Rusią o granice polityczne zakończyła się, po przeszło dwa wieki trwających zmaganiach, sukcesem Litwy, zlikwidowała ona w pierwszej kolejności nieokrzeple i mało samodzielne księstwo mińskie wraz z pomniejszymi księstewkami — pogranicznym Zasławiem i Łohojskiem wcielając je pod swoje bezpośrednie zwierzchnictwo już na przełomie XII-XIII wieku. W początku wieku XIII osiągnęła orna przewagę nad Połockiem, osłabionym walkami z Kijowem, Nowogrodem i Smoleńskiem i przed połową tego stulecia uzależniła go od siebie politycznie, utrzymała jednak osobne księstwo połockie, rządzone odtąd przez litewskich władców. W ten sposób w granicach tzw. Litwy ściślejszej (Lithuania propria) znalazły się wszystkie ziemie zaludnione przez Litwinów, a dotąd od rdzennej Litwy oderwane przez książąt ruskich.
      Uderza stabilność osadnictwa litewskiego na granicy brasławsko-polockiej i oszmiańsko-mińskiej. Po przyłączeniu Brasławia i ziem byłego księstwa mińskiego do Litwy proces ruszczenia się Litwinów na tych terytoriach najwidoczniej został zahamowany, prawdopodobnie dzięki czynnikom państwowym. Później do utwierdzenia litewskości na tych ziemiach (80) przyczynił się wybitnie Kościół katolicki, który na mocy zarządzenia króla Władysława Jagiełły w 1387 roku zabraniał małżeństw między katolickimi Litwinami a prawosławnymi Rusinami.
      Rozwój sieci parafialnej na pograniczu oszmiańsko-mińskim wzmocnił jeszcze bardziej litewskość na tym obszarze. Toteż osadnictwo litewskie utrzymało się w południowo-zachodniej części dawnego powiatu mińskiego: w kierunku na Dekszniany (i zapewne Bakszty należące do kapituły wileńskiej w XV-XVI wieku) — i prawdopodobnie po Hajnę. Do zwartego terytorium etnicznego litewskiego przylegały też w XIII-XVI wieku, zaludnione w dużej mierze Litwinami, tereny Iwieńca, sięgające być może Rubieżowicz. Z drugiej strony ciągnący się najdalej w głąb Litwy etnicznej klin osadnictwa ruskiego wcześnie, bo około 1000 roku, od strony Krasnego Sioła posunął się między rzekami Usza i Berezyna, za Lebiedziewo aż po Słowieńsk i Wiszniew. Państwo litewskie w XIII wieku, którego terytorium pokrywało się z pojęciem późniejszym „Lithuania Propria", włączając w swój skład Brasław, Mińsk, Nowogródek i Grodno, zajęło (tereny, na których nadal utrzymywało się osadnictwo litewskie. Częściowo tylko zostało ono w średniowieczu zasymilowane przez coraz liczniejszy żywioł ruski.
      Zanik języka litewskiego na pograniczu oszmiańsko-mińskim dokonał się więc później, po XVI wieku. Zdaniem M. Balińskiego, popieranym przez J. Jakubowskiego, osadnictwo ruskie dotarło w okolice Wilna dopiero po „potopie" moskiewskim za Jana Kazimierza²³⁰.
      Teoria pustki międzyplemiennej między Litwą a Rusią i związana z nią hipoteza o postępującej od XI, lub też XIII-XIV wieku kolonizacji litewskiej na wschodzie nie wytrzymuje krytyki z jednego, prostego powodu: nie liczyła się ona z niezbitym dziś faktem, że ludność starolitewska zamieszkiwała ziemie Białorusi na długie stulecia przed ekspansją osadniczą Słowian wschodnich. Litwini nie zostali na Białorusi zupełnie wytępieni, wyparci, czy też zasymilowani przez Słowian. Litwini przetrwali na swych ziemiach tworząc wyspy i związane z rdzennym terytorium kliny osadnicze, które istniały przez całe średniowiecze i dotrwały do początku XX wieku w postaci obszarów, których mieszkańcy, zatraciwszy dawniej rodzimy język, odróżniali się od Rusi swym katolickim wyznaniem.

²³⁰ M. Baliński, Starożytna Polska, t. III, s. 122; J. Jakubowski, Studia, op. cit., s. 3. Problem ten dopiero czeka na opracowanie.


(83)

SPIS MAP

1. A Litwa ze swoich błot nie wyłaziła". Pogranicze, litewsko-ruskie na wschodzie w VII-XI wieku. Opracował autor..34
2. Osady jaćwieskie Dojnowa i pruskie Borcie na pograniczu litewsko-ruskim w końcu XIII wieku. Opracował autor..37
3. Wschodnia granica „Lithuaniae Propriae" na Berezynie i granica oszmiańsko-mińską w XVI wieku. Opracował autor po s. 70
4. „Lithuania Propria" w XVI wieku. Opracował K. Pakštas. Lietuvių Enciklopedija, t. XV, Boston 1968, s. 436..74
5. Granica brasławsko-połocka w XVI wieku. Opracował Z. Wojtkowiak, Litwa Zawilejska w XV i pierwszej polowie XVI wieku Poznań 1980, s. 96..77

(84)

SPIS TREŚCI

Wstęp..5
Rozwój i wyniki badań nad wschodnią granicą litewsko-ruską okresu wczesnohisitorycznego do XVI wieku..7
Założenia metodologiczne..14
Walka Litwy z Rusią o granicę polityczną do XIII w..16
Pogranicze litewsko-krywickie w epoce plemiennej..25
Kwestia zasięgu osadnictwa litewskiego i ruskiego na pograniczu wschodnim w XIII wieku..35
Dojnowa — wskazówka do zasięgu osadnictwa litewskiego na południowym wschodzie w XIII wieku..36
Lebiedziew „po ruskoj storonie"..37
Stosunki wyznaniowe na pograniczu litewsko-ruskim do połowy XVI wieku..39
Wschodnia granica litewska w świetle toponomastyki..45
Zasięg litewszczyzny na wschodzie w świetle inwentarzy dóbr ziemskich z końca XVI wieku ..49
Wyspy litewskie w głębi Białorusi w XIV-XVI wieku ..56
Ludność litewska we włości Obolce na Białorusi wschodniej w XIV-XVI wieku ..57
Kwestia wysp osadnictwa litewskiego na Białorusi południowej ..65
„Lithuania Propria" i jej zasięg na wschodzie w XV - XVI wieku ..69
Berezyna, oddziela Litwę od Rusi?..71
Granica litewsko-mińska..73
Granica litewsko-połocka ..76
Wyniki badań..79
Lithuanian ethnical boundary in the East from the ancestral epoch till the sixteenth century (summary)..81
Spis map..83