Jerzy Ochmański.
LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU
WYSPY LITEWSKIE W GŁĘBI BIAŁORUSI W XIV - XVI WIEKU

      (56)Zasadniczym zagadnieniem z zakresu zasiedlenia Białorusi przez Sło wian wschodnich jest pytanie, co stało się z zamieszkującą te ziemie przed Słowianami ludnością bałtyjską, czyli właściwie starolitewslką? Te oretycznie rzecz biorąc ludność starolitewska mogła zostać: 1) wyparta ze swych siedzib na zachód, 2) wytępiona fizycznie, 3) poddana długo trwałej asymilacji kulturalno-językowej, 4) (mogła zachować swą odrębność etniczną. Najnowsze badania dały odpowiedź niepełną na postawio ne tu kwestie. Przede wszystkim badacze wypowiedzieli się pozytywnie na temat udziału Bałtów (Staro-Litwinów) w procesie etnogenezy Bia łorusinów ¹⁶⁰. Zwrócono nawet uwagę na pokaźną grupę lituanizmów w języku białoruskim, które pośrednio potwierdzają, że Stawianie na Białorusi wiele zaczerpnęli od ludności starolitewskiej w dziedzinie kultury materialnej¹⁶¹. Nastąpiła więc pokojowa asymilacja części przynaj mniej ludności starolitewsikiej¹⁶². Z drugiej strony wskazano też na przetrwanie przynajmniej do XVI wieku wysp osadnictwa litewskiego na terytorium białoruskim. Na pytanie, czy część ludności starolitewskiej opuściła swe siedziby wycofując się na zachód pod naporem osadnictwa słowiańskiego, czy też została wytępiona, może odpowiedzieć je dynie archeologia, jednak, jak dotąd, brak badań na ten temat.

      LUDNOŚĆ LITEWSKA WE WŁOŚCI OBOLCE NA BIAŁORUSI WSCHODNIEJ W XIV - XVI WIEKU
      
      Chrystianizacja Litwy w obrządku katolickim, zapoczątkowana w 1387 roku przez Jagiełłę, wymagała oczywiście stworzenia na ziemiach litew skich organizacji kościelnej. Ustanowił więc Jagiełło w roku 1387 pier wsze biskupstwo w stolicy państwa, Wilnie, a także — według później szej tradycji, przekazanej przez Jana Długosza — założył w diecezji wileńskiej siedem kościołów parafialnych. Kościoły te miały powstać w Wiłkomierzu, Mojszagole, Niemenezynie, Miednikach, Krewie, Obolcach i Hajnie ¹⁶³. Zastanawiające jest to, że dwa z tych kościołów po wstały nie na Litwie etnicznej, ale daleko poza jej granicami. Na Rusi mianowicie z fundacji Jagiełły miały powstać kościoły w Hajnie i w Obolcach. Hajna znajdowała się na samym krańcu litewskiego obszaru językowego, zaś Ob alce, położone w późniejszym powiecie orszańskim, dzieliła od Litwy odległość ponad 200 kilometrów. Po cóż więc zakładał Jagiełło kościoły katolickie w głębi prawosławnej Rusi? Czyżby pragnął skłonić Rusinów do przejścia na katolicyzm? Lecz po co w takim razie utworzył te parafie w małych gródkach, a nie w większych ośrodkach miejskich jak Mińsk, Witebsk, Orsza? Skoro jednak władca państwa li tewskiego przystępował do fundacji kościołów także na ziemiach ruskich, musiał mieć ku temu poważne powody. W swoim edykcie o przyjęciu katolicyzmu, wydanym w Wilnie 22 lutego 1387 roku, zapowiedział Jagiełło, że „omnes nacione Lithvanos, utriusque sexus, cuiuscunque status, conditionis aut eminencie extiterint, in nostris dominiis Lithvanie et Russie existentes, ad fidem katholicam et sancte Romane Ecclesie obedienciam inducere"¹⁶⁴. Miał więc wszystkich Litwinów przywieść do wiary katolickiej i posłuszeństwa Kościołowi rzymskiemu, nie bacząc na ich płeć i stan. Ochrzczeni mieli zostać i ci Litwini, którzy mieszkali poza Litwą na Rusi. Rzecz jasna, że aby tych żyjących na Rusi Litwinów (58) nawrócić na wiarę chrześcijańską i katolicką, należało wpierw wznieść dla nich kościoły. Musieli też Litwini w okolicach Hajny i Obolców mieszkać w pewnej większej masie, gdyż wydaje się wątpliwe, aby w miejscowościach tych stawiano kościoły dla nielicznych grup ludności litewskiej, dla kilku czy nawet kilkunastu osób.
      Fundacja kościołów w Hajnie i Obolcach w 1387 roku skłania więc do postawienia tezy o istnieniu osadnictwa litewskiego w wieku XIV na terenie tych miejscowości i w ich okolicach. Niestety, z braku źródeł hi storycznych trudno jest dowieść słuszności tezy o ludności litewskiej we włości Hajna. Można wszakże wskazać na co najmniej dwie nazwy miej scowe litewskiego pochodzenia nad Hajną. Są to Jejnarowicze, oddalone o 6 km na północny zachód od Hajny, i Bakszty — 11 km na zachód od Hajny¹⁶⁵. Jejnarowicze noszą nazwę patronimiczną, urobioną od litew skiego niewątpliwie imienia Einaras, zaś Bakszty to lit. Bokštai (od bokštą, wieża, baszta). O włości Obolce wiadomo jest znacznie więcej niż o Hajnie.
      Nadzwyczaj ciekawe wiadomości, rzucające światło na Skład etniczny ludności włości oboleckiej, zawiera najdawniejsza księga zapisów Me tryki Litewskiej. Księga ta, zwana (niesłusznie) HI księgą zapisów, mieści w sobie regestry sześciu nadań W. fes. Kazimierza Jagiellończyka, poczy nionych w połowie XV wieku na rzecz różnych osób w Obolcach. Od biorcami tych nadań byli: Miłosz Wojsżwiłowicz, kniaź Andrej Wołodimirowicz, pan Sudimont Dorgiewicz (dwukrotnie), Sowirim Obolczanin oraz Giniwił Wisolgowicz. Rzecz godna uwagi — wszyscy oni byli Li twinami. Litwinem był kniaź Andrej, bowiem ojciec jego Włodzimierz zwał się Olgierdowiczem. Kniaź Andrej i kniaź Włodzimierz w przeci wieństwie do swego dziada i ojca W. ks. Olgierda, który zmarł jako po ganin, wyznawali prawosławie¹⁶⁶. Litwinem był i Sowirim Obolczanin, gdyż nosił on nie spotykane u Rusinów imię¹⁶⁷, a dziad jego zwał się (59) Kurkuti (lit. Kurkutis). Wszyscy oni otrzymali w Obolcach niewielkie posiadłości. Miłosz Wojszwiłowicz dostał „u Obolcoch sieło Sieno"¹⁶⁸, które uprzednio należało do niejakiego Wasila Babicza. Nadanie to doko nane zostało po roku 1440, a przed rokiem 1444, ponieważ świadczący na dokumencie pan Dowgird, wojewoda wileński, w 1443 roku już nie żył¹⁶⁹. Kniaź Andrej, zmarły po 1455 roku, przed 1450 posiadał „U Vobolcach" trzy dymy — ,,tri siemii Sopryniczi, Orjabcewiczi a Procewiczi"¹⁷⁰. Być może Litwinami byli Procewicze, gdyż nazwisko ich brzmi podobnie do lit. Pračiunai" ¹⁷¹.
      Najciekawsze są nadania dla Sudimonta Dorgiewicza, gdyż wyliczają one imiennie wszystkich jego poddanych w łącznej liczbie dwudziestu dwóch. Oto tekst pierwszego nadania:
      „Panu Sudimontu Dorkgewiczu u Wobolcach czotyrnadcat czołowekow: Klim', Triczis, Swirklis, Juris, Dobutis, Rimejszis, Kuszlewicz, Mon'tejko, Dowemiko, Norejko, Mikołaj, Milka, Sudnik, Małaszko. Sam wielikij knjaź pri pane Dowkgirdu i Kezkgajłu" ¹⁷².
      Ponieważ i ten przywilej został wystawiony w obecności pana Dowgirda (+1443), łatwo ustalić, iż pochodzi on z lat 1440 - 1443. Dokiument zawiera listę 14 wieśniaków. Większość z nich nosi typowo litewskie imiona na -is i na -o ¹⁷³. Litwinami niewątpliwie byli: Triczis, Swirklis, Juris, Dobutis, Rimejszis oraz Montejko, Dowemiko, oczywiście Norejko, noszący bardzo pospolite imię litewskie (lit. Noreika)! Litwinem był prawdopodobnie i Kuszlewicz, czyli syn Kuszla (lit. Kušlis)¹⁷⁴. Zatem (60) na 14 wymienionych chłopów oboleckich (przynajmniej 9 należy zaliczyć do narodowości litewskiej. Pięciu pozostałych chłopów — Klim, Mikołaj Mika, Sudnik i Małaszko — było pewnie Rusinami. Zestaw imion po zwala wnosić nie tylko o narodowości nadanych Dorgiewiczowi wieśnia ków, lecz także o ich wyznaniu. Zwraca uwagę to, że spośród dziewięciu Litwinów zaledwie jeden nosi chrześcijańskie imię Juris (z ruskiego Ju rij). Widać z tego, że Litwini oboleccy byli mało podatni na wpływy prawosławia i katolicyzmu. Skoro nosili w większości własne, czysto litewskie imiona, najwyraźniej trwali jeszcze w pogaństwie.
      Regestr drugiego nadania dla Sudimonta Dorgiewicza brzmi nastę pująco:
      „Panu Sudimontu Dorkgewiczu u Bolcoch 8 czełowekow: Filit, Troczko, Mażelci, Ondruszko, Owilt, Tesziło, Małysz, Ejżwid, a zemlja pusta Dowkgew'szczina. P[a]n Petrasz a pan Andrej" ¹⁷⁵.
      Datę tego dokumentu wyznacza osoba pana Petrasza. Pod tym imie niem występuje w połowie XV wieku Petrasz Montygirdowicz, marsza łek ziemski od roku 1434, zmarły w roku 1452. Pan Andrej to niewątpli wie Andrzej Sakowicz, zmarły po roku 1458. Źródło to potwierdza wnio ski, wysnute z poprzedniego nadania dla pana Sudimonta. Spośród 8 chłopów poddanych przynajmniej pięciu nosi imiona litewskie: Troczko, Mażelci, Owilt, Tesziło i Ejżwid¹⁷⁶. Litwinem też był nieżyjący już posiadacz ziemi zwanej Dowgewszczyzna, która nazwę swą wzięła od niejako Dowga (lit. daug — wiele, stąd Daugalis, Daugelis)¹⁷⁷. Litwinem mógł być też Ondruszko, gdyż Rusin zwałby się raczej Andruszko (sło wiańskie a odpowiada litewskiemu ó). Oba nadania dla Sudimonta Dorgiewicza pozwalają stwierdzić, że znaczną część ludności chłopskiej we włości oboleckiej stanowili Litwini. Natomiast nadania dla Sowirima Obolczanina, opiewające na ziemię „paszną" (orną), pustą „u Wobolcoch" (61), którą „djadko jego derżał Kurkuti" ¹⁷⁸, dowodzą, że niektórzy z oboleckich Litwinów zaliczali się do klasy wyższej. Wielki książę bowiem nie darowywał ziemi 'ludziom prostym, jeno „bojarom, ludziom do brym"¹⁷⁹. Istniała więc w Obolcach grupa rodzimych, (tutejszych boja rów litewskich, obok której w połowie XV wieku pojawili się bojarzy litewscy z odległej Litwy. Z Litwy bowiem pochodzili pewnie Miłosz Wojszwiłowicz i Sudimont Dorgiewicz. Z całą pewnością z Litwy wy wodził się ostatni, wymieniony przez Metrykę Litewską, odbiorca nada nia wielkoksiążęcego w Obolcach, Giniwił Wisolgowicz. Regestr przywi leju dla niego mówi bowiem:
      „Kginiwiłu Wisolkgawiczu mednickomu u Wobolcoch tri sledy pu stych na imja Turja na Nereszi; a s togo służiti osobnoju służboju, kak perwej stogo służba była"¹⁸⁰. Dokument ten wystawiony został w Dorsuniszkach 15 listopada, indyktu 14 przez kanclerza „pana Michajłę" Kieżgajłę. Kieżgajło był kanclerzem w latach 1444 - 1476¹⁸¹, a w tych latach indyki 14 przypadał na rok 1452, z roku 1452 musi więc pocho dzić nadanie dla Giniwiła. Ponieważ powiedziano o nim „miednicki", pochodzić musiał z Miednik pod Wilnem albo też pełnił tam jakieś obo wiązki w służbie wielkiego księcia.
      Nadania dla kniazia Andrzeja Włodzimierziowicza, Sudimonta Dorgiewicza oraz dla Sowirima pozwalają nie tylko stwierdzić obecność ży wiołu litewskiego w Obolcach. Umożliwiają one jednocześnie przedsta wienie cząstkowej struktury narodowościowej we włości oboleckiej. Kniaź Andrej i Sudimont otrzymali w Obolcach łącznie 25 dymów pod danych. Łącznie z Sowirimem w nadaniach występuje 26 osób (dymów) we włości Obolce. Z liczby tej przynajmniej 15 osób było narodowości litewskiej. Gdyby przyjąć założenie, że osoby nadawane zostały dobrane drogą losową, że jako przedmiot nadania wystąpili na zasadzie przypad kowego doboru, a więc w równiej mierze Litwini i Rusini, można by wyłaniającą się z tych kilku dokumentów strukturę narodowościową części włości uznać — na zasadzie pars pro toto — za typową, przecięt ną, właściwą dla całej włości Obolce. Cząstkowa struktura narodowo ściowa Olbolców wykazuje przewagę ludności litewskiej nad ruską w sto sunku 15 : 11 w liczbach absolutnych lub 58:42 w liczbach względnych (w odsetkach).
      Nader cenna jest wzmianka o Kurkuciu, dziadzie Sowirima. Sowirim (62) uzyskał przywilej na ziemię swego dziadka w 1446 roku. Kurkuć musiał więc władać tą ziemią w drugiej połowie XIV wieku czyli w czasach Jagiełły. Rzecz jasna, iż w dobie rządów Jagiełły Kurkuć nie był jedynym Litwinem w Obolcach, Masa wieśniaków litewskich, siedzących w Obol cach w połowie XV wieku, musiała zamieszkiwać tę okolicę od dawna¹⁸². Z końca XVI wieku zachowały się dwa inwentarze wschodniej części byłej włości oboleckiej¹⁸³. W opisanej przez nie części rozpadłej już wło ści znajdowało się około 345 dymów. W powodzi imion prawosławnych i nazwisk ruskich inwentarze wymieniają kilka imion katolickich: Stanisław, Wojciech, Bartosz, Kaszpor, Jan, Jaśko, Matej (czyli Maciej obok ruskiego Matfiej). Do grupy ludności katolickiej zaliczyć by można na stępujące osoby (w kolejności podanej w inwentarzu z 1593 roku): Stanisław Balwier, Wojtiech Gorszewski, Stanisław Nazabytowski, Bartosz Burski, Jan Krowatski, Staśko Deszowy, Kaspor Kozłowicz, Jan Szczerba, Jaśko Mackowicz (znamienne, że ma brata Iwana), Janko Zakała, Jasiuk Zubowicz, Staś Szaternik, Matej Iwaszkowicz, Mikołaj Świrski, Mikołaj Wojtiechowicz, Krzysztof Kowalewski, Matej Andrejowicz, Janko (Jankowa służba), oraz Matys Suchorski (ma spolszczone nazwisko, był ziemianinem) i Martin Tatarin (Tatarzy zwykle nie byli. prawosławni). Obok tych 21 osób jest jeszcze grupa o imionach lub na zwiskach patronimicznych litewskich. Do niej dają się zaliczyć: Oleksiej Kurejsza, Iwan Tiulpa, Chrol Oderejkowicz, Griszko Pleszko, Klim Gira, Marko Kuprejkowicz, Kuprejko, Swirid, Ilejko, Paweł Diagil, Sudilowicze¹⁸⁴. Łącznie grupy katolicka i litewska liczyły 32 osoby, czyli prze szło 9% ogółu ludności. Nie wiadomo, niestety, jak przedstawiały się (63) stosunki etniczne i wyznaniowe w drugiej części włości, należącej do ple banii oboleckiej. Część ta w roku 1653 zamieszkiwana była przez co naj mniej 180 dymów ¹⁸⁵ (całość włości na przełomie XVI - XVII wieku mu siała więc mieć około 500 dymów). W każdym razie w części kościelnej włości oboleckiej katolicyzm musiał być znacznie silniejszy niż w części wschodniej, prywatnej, inaczej bowiem kościół katolicki w' Obolcach nie przetrwałby aż do wieku XIX włącznie ¹⁸⁶.
      Wniosek o znacznej liczebności żywiołu litewskiego na terenie włości oboleckiej, wysnuty z nadań W. ks. Kazimierza Jagiellończyka, można poprzeć danymi toponomastyki okolicy Obolców. Na Białorusi niejedno krotnie występują nazwy (miejscowe typu Litwa wraz z pochodnymi na zwami. Z reguły są to wsie powstałe już wśród osadnictwa ruskiego i Ru sinom też zawdzięczają swą nazwę. Nazwa wsi, zamieszkałej przez Li twinów, nawet choćby sarni jej mieszkańcy tego nie chcieli i zwali ją po swojemu inaczej, zawsze przybierała etnonim typu Litwa, jeśli miała obce otoczenie. Ruskiemu otoczeniu zwdzięczają na Białorusi swą nazwę równie liczne Lachowicze, litewskiemu zaś osady Krywicze, które wy znaczają granicę etniczną między Litwą a Rusią w dobie plemiennej,, zanim jeszcze nazwa plemienna Krywicze nie została wyparto przez ogól ną nazwę Ruś.
      W okolicy Obolców w końcu XVI wieku występuje, co prawda, na zwa pochodna od litwy, mianowicie Koniec Litewski¹⁸⁷. Jednakże nie była to jedyna osada litewska we włości oboleckiej. Zbadanie nazw miejscowych w okolicy Obolców pozwala wykryć kilka wsi, których na zwy są wyraźnie litewskiego pochodzenia. Litewską etymologią mogą wykazać się przede wszystkim same Obolce. Nazwa tej osady została pewnie urobiona od rzeki Obol (Obolica, Obolanka), nad którą się ona znajduje. Najdawniejsze zapisy nazwy Obolców pochodzą z końca XIV wieku. W przywileju Jagiełły dla kościoła oboleckiego z roku 1387, zna nym zresztą z późniejszych odpisów z XVIII į XIX wieku, jest postać Obolce. We współczesnym źródle ruskim Obolczi¹⁸⁸. W Metryce Litewskiej (64) w polowie XV wieku widnieją Bolce, Wobolce, Obolce¹⁸⁹. Otóż na Litwie nie brak nazw wodnych ii miejscowych w rodzaju Obelė, Obelis, Obeliai, Obelupis, Vabale, Vabalas, Vabalninkai. Nazwy wodne Obelis Vabala mogły powstać od wyrazu vabalas, służącego do oznaczania żuka wodnego. Rzeka Obol uchodzi do Łuczesy, której -nazwa jest wyraźnie litewska (bałtyjska)¹⁹⁰. Niedaleko na północ od Obolców leży wieś Wiejno, imająca swój odpowiednik w lit. Veinė, Veina ¹⁹¹. W kierunku południowo-zachodnim od Obolców położona jest miejscowość Uszwiejka, przed rostek use- kryje w sobie litewskie už- "za". Osada ta po rusku powinna więc nazywać się Zawiejka. Warto dodać, że obok Sienna (położonego około 25 km od Obolców, a niegdyś wchodzącego w skład włości oboleckiej) znajdują się wsi Łatygol (na południowy zachód) i Łatygowo (na północny wschód). Były to widocznie jenieckie osady łotewskie (Łatygoła = Łotwa), powstałe chyba jeszcze przed opanowaniem księstwa połockiego i witebskiego przez Litwę, czyli przed połową XIII wieku. Wydaje się, że geneza osadnictwa litewskiego we włości Obolce była inna niż Łatygoły koło Sienna, że Litwini nie znaleźli się tu jako jeńcy. Wiadomo, że w czasach pierwotnych i starożytnych Bałtowie, z któ rych wywodzą się Litwini, zajmowali kilkakrotnie większe obszary niż w czasach wczesnośredniowiecznych. Osadnictwo bałtyjskie w połowie I tysiąclecia naszej ery zajmowało rozległe przestrzenie od górnej Oki po Bałtyk, między Prypecią a Dźwiną (Daugava). Słowianie, których sie dziby mieściły się na południe od terenów bałtyjskich, dopiero w VI-VII w. zaczęli zajmować późniejszą Białoruś. Na opanowanym przez Słowian obszarze Bałtowie częściowo ulegli rychłej slawizacji, częściowo wycofali się na zachód. Pozostało jednak nad rzeką Protwą, dopływem Oki, niewielkie plemię Goljad', które przetrwało aż do wieku XII¹⁹². Podobne wyspy osadnictwa bałtyjskiego musiały też przetrwać w ziemi smoleńskiej i na Białorusi. Prawdopodobnie ludność litewska, zamieszkująca (65) w XIV - XV wieku (i później) we włości Obolce, stanowi szczątek litewskiego odłamu Bałtów, który ongiś miał swe siedziby na późniejszej Białorusi¹⁹³.
      Zdaniem H. Łowmiańskiego osadników litewskich ściągnął do Obolców Olgierd, który od około 1318 do 1345 roku (kiedy został W. ks. litew skim na Wilnie) rządził dzielnicą witebską ¹⁹⁴. Niewątpliwym śladem rzą dów Olgierda w Witebsku jest spotykany tylko w ziemi witebskiej li tewskiego pochodzenia termin žibentiai oznaczający służbę, która dbała o oświetlenie zamku¹⁹⁵. Ale czy ten lituanizm .(lituanizmów sporo jest w języku Rusi litewskiej) wskazuje, że Olgierd z dalekiej Litwy ściągał do ziemi witebskiej także grupę wieśniaków? Po cóż by to czynił, skoro na miejscu dosyć było do służby chłopów Rusinów? Raczej należy są dzić, że Litwini oboleccy stanowią szczątek starolitewskiej ludności w okolicy Orszy, za czym przemawia bałtyjska toponomastyka i hydronomia tego obszaru¹⁹⁶.
      
      KWESTIA WYSP OSADNICTWA LITEWSKIEGO NA BIAŁORUSI POŁUDNIOWEJ
      
      Obolce nie stanowiły jedynej wyspy litewskiej na Białorusi. Również w zachodniej Białorusi na północ od bagien Jasiołdy (za którą na po łudnie brak śladów litewskosci) między parafialnymi miejscowościami Kosow i Różana znajduje się dość zwarte terytorium z wcale liczną grupą litewskich nazw miejscowych. Granice tego obszaru na zachód (66) od Kosowa określają osady: Jundziłowicze, Mizgiry, Bołty, Darguże, Buc ki, Towćwiły, Kulesze, Milejki, Żmojdziaki, Skuraty i Jatwież. Nazwa tej ostatniej wsi wskazuje na jaćwieskie pochodzenie przynajmniej czę ści ludności tych osad, gdy natomiast Żmojdziaki zdają się dowodzić, że istniał jeszcze drugi prąd kolonizacyjny — żmudzki. Wynika z tego, że wyspa osadnictwa litewskiego między Kosowem a Różaną powstała dopiero w średniowieczu, mianowicie w XIII wieku, kiedy resztki Jaćwięgów szukały w państwie litewskim schronienia przed Krzyżakami, Polską i Rusią.
      Okolice Lachowicz są klasycznym przykładem wieloetnicznego osad nictwa na Białorusi. Tuż na zachód od tego miasteczka, będącego nieg dyś — jak dowodzi nazwa — osadą zamieszkałą przez Lachów — Pola ków, znajdują się Łotwa Wielka i Łotwa Mała. Nieco dalej od nich leżą Turki, a powyżej na północ — Litwa. Dopiero kilka kilometrów na południowy wschód od Litwy położone są Rusiny. Na północ od Lacho wicz jest znowu Jatwież, a na wschód od niej Lachy, poniżej których leżą Litwinczyce. Na południe od Lachowicz siedzą Mazurki i Rusinowicze, na zachód zaś Litowka. Na wschód od Lachowicz znowu wystę pują miejscowości Lachy i Szlonzaki (czyli Ślązaki). Dla kompletu nazw etnicznych wokół Lachowicz brak chyba tylko Prusów, położonych zre sztą nieco dalej koło Cimkowicz. Na obszarze lachowickim, jak wynika z nazewnictwa, zetknęło się więc sześć narodowości: Jaćwleż, Lachy (z Mazurkami i Szłonzakami), Litwa, Łotwa, Rusini i Turki¹⁹⁷. Co więcej, okolice Lachowicz są usiane licznymi nazwami litewskimi; oto one: Darowo, Dojniki, Dołgenty, Domasze, Girowo, Jakszyce, Łabusy, Mostwiłowicze (Wielkie i Małe), Naruszewicze, Nacza, Ostrejki, Ponacza, Rakczany, Romaszki, Sakuny, Sawejki, Singały, Talminowicze, Trabowicze. (67)
      Ten niezwykle ciekawy teren etnograficzny, jakim były Lachowicze z przyległościami, jest wytworem epoki wczesnego średniowiecza. W wy niku wypraw łupieskich na sąsiednie kraje, książęta ruscy w XI - XIII wieku sprowadzili tu i osadzili na terenach dziewiczych ludność polską i łotewską, a zapewne i litewską czy jaćwieską. Osadnictwo jenieckie w okolicach Lachowicz z uwagi na obecność nazw typu Litwa : Litewka, należy datować raczej na okres staroruski niż epokę rządów litewskich, które rozciągnięte zostały na tę krainę za czasów W. ks. Giedymina (1315-1341). Bowiem władcy litewscy o ile popierali i rozwijali kolonizację bojarską na ziemiach ruskich, o tyle nie przykładali — jak wynika ex silentio źródeł historycznych — starań do osadzania na Rusi chłopów litewskich. Nie można jednak zdecydowanie wykluczyć, iż w pobliżu Lachowicz od niepamiętnych czasów siedziała jakaś grupa ludności starolitewskiej, obok której w średniowieczu zostali osadzeni przymusem Lachowie, Łotysze i Jaćwięgowie. Za obecnością ludności starolitewskiej w tej okolicy przemawiałyby nazwy rzek Szczara (pruska Skara) i Nacza (lit. Nočia).
      Do rzędu parafii, które w wieku XVI mogły obejmować katechizacją ludność litewską należy zaliczyć z uwagi na litewską top onomastykę: Iwieniec z wsiami Mieszkucie, Jurciszki, Wołma, Anjdrejaszki, Borcie, Litwa; Kojdanów z wsiami Litwiany, Szylwiły, Narońcie, Norejki.
      Sporna co do swego pochodzenia jest w literaturze naukowej wyspa litewska na południe od Niemna, a mianowicie dawna włość Zdzięcioł, lit. Zietela, w której język litewski przetrwał aż do naszych czasów. W skład tej wyspy dawnego osadnictwa litewskiego w XVI wieku wcho dziły otaczające Zdzięcioł wsie: Czynejki, Gierniki, Jezgały, Jatwież, Kocki, Koczkoły, Kurpiesze, Litawory, Małducie, Narbutowicze, Nagorniki, Norcowicze, Obelkowicze, Pacowszczyzna, Pagiry, Tołkuny, Zyborty, Żodejki. Niektórzy badacze, jak np. E. Wolter, J. Otrębsiki oraz H. Łowmiański, uważają Litwinów zdzięciolskich za potomków uchodź ców z Prus lub Jaćwieży z XIII wieku¹⁹⁸. Wieś Jatwież, zwana przez zdzięciolskich Litwinów także Dainava, zdawałaby się tę hipotezę w czę ści potwierdzać, ale w takim razie trudno wyjaśnić, dlaczego odosobnio ny dialekt zdzięciolski jest dialektem nie pruskim (czy jaćwieskim), ale litewskim. Kwestię wyjaśnić można przyjmując, że Zdzięcioł jest wyspą osadnictwa starolitewskiego, a oczywista domieszka Jaćwięgów, osadzo nych tu pewnie za W. ks. Trojdena (l269-l281) wpłynęła tylko na pewne właściwości języka Litwinów zdzięciolskich. Obecności Prusów we włości (68) Zdzięcioł źródła historyczne nie wykazują. By cała ludność włości Zdzięcioł wywodziła się z Jaćwieży i dopiero potem uległa litwinizacji — i to w słowiańskim otoczeniu — jest wykluczone: zmiana języka z jaćwieskiego na litewski mogła bowiem nastąpić tylko w warunkach istnienia większości litewskiej.
      Za najdalej na południe Białorusi wysuniętą wysepkę litewską można uznać wieś Jodczyce pod Cimkowiczami. Zachowany inwentarz tej wsi z 1614 roku wykazuje w tej miejscowości właściwie same tylko katolickie i zlitewszczone imiona oraz litewskie nazwiska: Miluk, Łukasz i Jaśko Pacukielenia, Wojciuk Plewaczycz, Stasiuk Motczenia — to wszyscy katolicy, a zeslawizowane sufiksy -uk wskazują na ich litewskie pochodzenie. Czysto po litewsku brzmią imiona lub nazwiska następujących chłopów: Jurgis Gireczenia, Herman Szwejkuć, Jurgis Trucienia, Stasiuk Szwejkuć ¹⁹⁹. Litewskiego pochodzenia jest d nazwa samej wsi — od juodas — czarny. Pobliska wieś Urwiedź również nazwą ujawnia swe litewskie pochodzenie {por. lit. Urviai). Litewskie 'mogły być też leżące na wschód od Jodczyc Dowmontowicze (lit. Daumantas) i Mockowicze (od Mockus, z polskiego Maciej — Maćko).
      Kwestia, czy wyspy litewskiego osadnictwa między Kosowem a Różaną, pod Lachowiczami, pod Kojdanowem i Jodczycami pod Słuckiem są reliktami starolitewskiego, czy też wytworem średniowiecznego osadnictwa litewskiego²⁰⁰, pozostaje otwartą. Analogie w postaci połączonych ze zwartym terytorium litewskim obszarów osadnictwa litewskiego: Dekszniany — Bakszty; Iwieniec — Kamień, a także Zdzięcioła, wczesne wiadomości o Litwinach w Obolcach, przemawiałyby za ich dawną genezą, za tym, iż są one reliktami starolitewskiego osadnictwa. Zwraca (69) uwagę i to, że mieszczą się one w zasięgu litewskiej toponimii na Białorusi, którą wyznacza na południu linia Prużany — Słuck — Rohaczew — Kostiukowicze²⁰¹, a która mniej więcej odpowiada południowemu zasięgowi bałtyjskiej kultury ceramiki (kreskowanej.


¹⁵⁹ R. Batura, Lietuva tautų kovoje prieš Aukso Ordą, Vilnius 1975, s. 132 -- 134.
¹⁶⁰ M. J. Grinblat, Belorusy, op. cit., s. 144-173.
¹⁶¹ A. P. Nepokupnyj, Balto-severozlovjanskie svjazi, op. cit., tamże dalsza literatura przedmiotu.
¹⁶² Tak sądzi L.V. A1ekseev, Polockaja zemlja, op. cit., s. 214.
¹⁶³ J. Długosz, Opera omnia, t. XII: Historiae Polonicae, t. III, Cracoviae 1876, s. 469: „Fundat insuper saptem parochiales ecclesias in locis opportunis et necessariis, videlicet in Volkomaria, Miszohola, Nyemczani, Myedniki, Krewo, Obolcza et Hayna". Relacja ta, w której prawdziwość trudno wątpić, tylko częściowo znajduje potwierdzenie w źródłach. Kościół w Wiłkomierzu wzmiankowany jest dopiero w roku 1492, Kodeks dyplomatyczny Katedry i diecezji wileńskiej, nr. 393. Kościół w Mojszagole istniał już przed rokiem 1397, tamże, nr. 28; kościół w Niemenezynie powstał przed rokiem 1398, tamże, nr. 33, kościół w Miednikach pod Wilnem otrzymał uposażenie od Jagiełły dopiero w roku 1391, tamże, nr. 19. Ko ściół w Krewie wymieniany jest dopiero pod rokiem 1468, tamże, nr. 255. Kościół w Hajnie istniał przed rokiem 1498, tamże, nr. 450. Jedynie kościół w Obolcach posiada przywilej fundacyjny z 1387 roku, tamże, nr 9.
¹⁶⁴ Kodeks dyplomatyczny Katedry i diecezji wileńskiej, nr. 6, s. 13.
¹⁶⁵ Obok Bakszt i Jejnarowicz należy wymienić jeszcze zaścianek Girsza (na zachód od Hajny, 7 km), którego nazwa odpowiada lit. Giršiai.
¹⁶⁶ O kniaziu Andreju Włodzimierzowiczu zob. A. Boniecki, Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskim w XV i XVI wieku, Warszawa 1387, s. 377; J. Wolff, Kniaziowie litewsko-ruscy od końca wieku XIV, Warszawa 1895, s. 337.
¹⁶⁷ W popisie wojska litewskiego z 1528 roku między bojarami z Upity wy stępuje Wojtko Sow'rimowicz, Russkaja Istoričeskaja Biblioteka, t. XXXIII: Perepisi vojska litovskogo, Petrograd 1915, ź. 103. Metryka Litewska wymienia dwóch Sowirimów, w Ejszyszkach i Kiernowie, Dokumenty, s. 37, nr. 5; s. 61, nr. 13, Co do imion Sudimont, Wojszwił i nazwiska Dorgiewiczów (od imienia Dorgi, lit. Dargiß), nietrudno je znaleźć wśród bojarstwa litewskiego w XV - XVI wieku, Perepisi vojska litovskogo, k. 217, 222 (Sudimont, Sud'montowicz), k. 69, 71 (Ginwiłowicz), ź. 56, 57, 78 (Wojsżwiłowicz).
¹⁶⁸ Dokumenty, op. cit., s. 10, nr 2.
¹⁶⁹ Dokument ten nie ma daty, wyznacza ją więc osoba Dowgirda, o którym zob. A. Boniecki, Poczet rodów, op. cit., s. 47, XLVII; J. Wolff, Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego 1386 - 1797, Kraków 1885, s. 72.
¹⁷⁰ Dokumenty, op. cit., s. 10, nr. 7.
¹⁷¹ Wśród bojarów z Towian (pow. Wiłkomierz) występuje Jan Praczewicz, wśród bojarów z Upity Rymko Praczewicz, Perepisi vojska litovskogo, k. 54, 105. Nazwisko Proczewicz pochodziło od imienia Pracz, np. we włości Szawlany w ro ku 1619 występuje Piotr Pracz; Lietuvos inventoriai XVII a., wyd. K. Jablonskis, M. Jučas, Vilnius 1962, s. 93. Por. też nazwy miejscowe typu Pračiunai, Lietuvos TSR administracinio-teritorinio suskirstymo žinynas, II dalis, Vilnius 1976, s. 249.
¹⁷² Dokumenty, op. cit., s. 10, nr. 14.
¹⁷³ Imiona litewskie zakończone na a np. Noreika, w języku ruskim i polskim zwykle przybierają postać na o: Norejko.
¹⁷⁴ Imię Triczis poświadcza Metryka Litewska, Dokumenty, s. 61, nr. 3; zacho wało się ono też w litewskich nazwach miejscowych patronimicznych — Tričiai, Tričiunai. Była też osada Thryczokyemy koło Dorsuniszek (Kodeks dyplomatyczny Katedry i diecezji wileńskej, nr. 279, s. 326 z 1473 r.).
Swirklis, por. Swirklis we włości Pubie (Dokumenty, s. 58, nr. 20), ma też od powiednik w imieniu Swirka, Swirkoić (Lietuvos inventoriai XVII a., s. 171, 216). Dobutis — nie spotykany w nazewnictwie litewskim, ale niewątpliwie litewski z uwagi na sufiks -is. Rimejszis występuje w popisie szlachty włości wielońskiej 1567 roku: Rymejsz' Pacunos) (Perepisi vojska litovskogo, k. 1280); por. też Rimszis Lewojtis we włości Rosienie 1528 roku ,tamże, k. 209). Montejko, por. Olechno Montejkowicz we włości Towiany 1528 r. (Perepisi vojska, k. 53). Dovemiko, por. Jurgel' Dow'mejkowicz we wsi Żwirblewicze, majętność Upita 1604 roku (Lietuvos inventoriai XVII a., s. 14). Norejko, por. Narejko Juszkowicz we włości Wilkija 1528 r. (Perepisi vojska, k. 201), także Janusz Narejkowicz, Ałtuszko Narej kowicz we włości Wielona 1528 r. Perepisi vojska, k. 205). Troczko por. Szyenyko Thraczevycz bojar, katolik (=Litwin) w Połonce (Połoneczka) 1486 roku (Ko deks dyplomatyczny, nr. 350, s. 413). Mażelci por. Mažoicis, Mażaitis (Istorijos Ar chyvas, k. 194, 463, 535). Od imiona Owilt' wzięły swą nazwę miejscowości Avilčiai, Avilaičiai. Odpowiedników imion Tesziło i Ejżwid nie udało się odnaleźć. Co da Kurkutia to jest imię Kirkutis (Lietuvos inventoriai XVII a., s. 50). Kuszlewicz por. Kuszlejkowicz, Kuszlewicz (Perepisi vojska, k. 75, 103, 105).
¹⁷⁵ Dokumenty, op. cit., s. 11, nr. 4.
¹⁷⁶ O imionach 'tych zob. przypis 174. O istnieniu imienia Kuszlis świadczą li tewskie nazwy miejscowe typu Kušliai.
¹⁷⁷ Są nazwy miejscowe Daugaliai, Daugėliškiai, Daugėliai.
¹⁷⁸ Dokumenty, op. cit., s. 11, nr. 10.
¹⁷⁹ W roku 1529 bojarzy żmudzcy twierdzili „iż velikij knjaź Vitolt prostomu čeloveku vel'domych [=poddanych chłopów] nie daval, od'no bojarem, ljudem do brym", AVK, t. XXIV, Vil'na 1897, s. 84.
¹⁸⁰ Dokumenty, op. cit., s. 11, nr. 11.
¹⁸¹ J. Wolff, Senatorowie i dygnitarze, op. cit., s. 160; był kanclerzem już w roku 1444, Kodeks dyplomatyczny Katedry, op. cit., nr. 178, s. 179.
¹⁸² Zagadką jest, skąd w Wilnie wiedziano o Litwinach oboleckich, a że musiano wiedzieć, dowodzi fundacja kościoła w Obolcach przez Jagiełłę. Wielka droga z Wilna do Smoleńska prowadziła przez Mińsk albo Hajnę na Borysów, Bóbr, Druck, Orszę. Obolce leżały z boku tego gościńca o jakieś 15 km. Przez Obolce prowadziła jednak droga z Mohylowa do Połocka. W każdym razie Litwini często jeżdżący, czy wyprawiający się w stronę Smoleńska, musieli zetknąć się z Litwi nami oboleckimi. Oni też albo urzędnicy-ciwunowie wielkoksiążęcy w Obolcach donieśli o tutejszych Litwinach do Wilna. Król Władysław Jagiełło swej fun dacji w Obolcach dokonał wyraźnie z pełną świadomością rzeczy. Mówił bowiem o swoim przywileju, że wznosi kościół w Obolcach „prior institutione omnibus ecclesiis in terra Litvaniae", Kodeks dyplomatyczny Katedry, op. cit., nr 9, s. 19,
¹⁸³ Inwentarz imienia Smolniany drukowany jest w: „Archeografičeskij Sbornik Dokumentov", t. IV, Vil'na 1867, s. 291 - 305. Inwentarz tejże majętności z roku 1594 ogłoszono w: AVK, t. XIV, s. 463 - 473.
¹⁸⁴ Kurejsza — por. miejscowość Kureišiškės, Lietuvos TSR administracinio-teritorinio suskirstymo žinynas, t. II, s. 148. Tiulpa — por. Tulpiakiemis, tamże, s. 321. Oderejkowicz — por. wieśniacy nad Wilią koło Wojstomia (Uszakowa): Sczepul (zlitewszczone Szczepan: Ščepulis) i Hriszko Odziereyki, Kodeks dyplo matyczny Katedry, op. cit., nr 370, s. 433 z 1491 r. Dalsze przykłady podaje J.Ochmański w „Acta Baltico-Slavica", t. V, Białystok 1967, s. 154.
¹⁸⁵ Rejestr podymnego z parafia diecezji wileńskiej 1653 r., Biblioteka Litew skiej Akademii Nauk w Wilnie, dział rękopisów, sygn. VKF, nr. 2259: „Z plebanii Oboleckiej z dymów 180 fl[orenów] 270".
¹⁸⁶ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII, Warszawa 1886, s. 335: Obolce — „kościół przebudowany w 1809 r. znajduje się obecnie nie w samym mia steczku, lecz w odległym od niego o 1 wi[iorstę] siole Stare Obolce jako filialny parafii Tołoczyn".
¹⁸⁷ Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, t. VI, s. 298. We wsi tej jedna tyl ko osoba może być litewskiego pochodzenia, mianowicie Staś Szaternik, są dząc po imieniu katolik, a po nazwisku Litwin, por. miejscowości litewskie Šatrininkai. Šatrėnai-Šatriai.
¹⁸⁸ Nazwa Obolči występuje w spisie grodów „litewskich" z końca XIV wieku, Novgorodskaja pervaja letopis, s. 476, lub wydanie M. N. Tichomirova, Spisok russkich gorodov, op. cit.
¹⁸⁹ Nazwa Wobolce ma się do nazwy Obolce, tak jak Worany-Orany, Wolkieniki-O'lkianikü,
¹⁹⁰ Łuczesa, lit. Laukesa, zob. K. Būga, Rinktiniai raštai, t. III, op. cit., s. 608.
¹⁹¹ K. Būga. Rinktiniai raštai, t. III, op. cit., s. 544, 957. Dodać trzeba, że miejscowość Pilkowo na wschód od Obolców (w r. 1593 folwark Pilkowski) może być również litewskiego pochodzenia, por. lit. Pilkenai, Pilkiškiai.
¹⁹² O Goljadi przechowały się dwie tylko wzmianki: w 1058 r. „pobedi Izjaslav' Goljad'", a w 1147 książę Swiatosław wojował „Smolenskuju volost'" i „vzja ljudi Goljad' verch' Porotve" PSRL, II, s. 151, 339. Przynależność etniczna tego ple mienia do Bałtów nie budzi obecnie wątpliwości wśród historyków. Wyjątek stanowi V.T.Pašuto, Obrazovanie litovskogo gosudarstva, s. 11, który sądzi, iż Goljad' znalazła się nad Protwą jako jeńcy z pruskiej Galindii w wyniku wy prawy ks. kijowskiego Izjasława Jarosławowicza. Jest to zwykły domysł, nic nie wiadomo, by książęta kijowscy prowadzili walki z Prusami, tym bardziej, że i z bliższymi im Jaćwięgami nie mogli sobie poradzić.
¹⁹³ Wskazuje na to M. Gimbutas, The Balts, op. cit., s. 150-151, jednak bez przytoczenia konkretnych dowodów.
¹⁹⁴ H. Ł o w m i a ń s k i, Geneza ziemi połockiej, s. 18 przyp. 41. Również A. P. N e po kupny i, Balto-severnoslovjanskie jazykowye svjazi, s. 162-165, po dejrzewa, że wyspa osadnictwa litewskiego powstała w wyniku kolonizacji. Hipo teza ta nie ma żadnych podstaw źródłowych. Ostatecznie sprawę wyjaśnią dalsze badania językowe i archeologiczne.
¹⁹⁵ K. Jablonskis, Lietuviški žodžiai senosios Lietuvos raštinių kalboje, I d: Tekstai, Kaunas 1941, s. 268-269. Nazwa żibantjaj pochodzi od lit. žibinti — świecić, zapalać światło.
¹⁹⁶ Zachodzi możliwość, że litewska ongiś włość Obolce stanowiła tylko szczą tek większej wyspy starolitewskiego osadnictwa w okolicach Orszy. Otóż (dane, na które nie zwrócił uwagi A. P. Nepokupnyj) na południowy zachód od Orszy leżą Szawle (lit. Šiauliai); na północ od Orszy znajdują się Bołtuny (lit. Baltūnai); na wschód od Orszy położona jest Parejka (lit. Parija), tuż pod Orszą są Antowile (lit. Antaviliai). Wreszcie nazwa samej rzeki Orsza (i miasta, które od niej wzięło nazwę) ma litewską etymologię, V.N.Toporov, O.N.Trubačev, Lingvističeskij analiz gidronimov, op. cit., s. 200. Żywioł litewski w powiecie dawnym orszańskim musiał być dość silny, skoro jeszcze w roku 1880 na 88 945 mieszkańców liczono tu 8383 (tj. około 10%) katolików, litewskiego niewątpliwie pochodzenia. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII, Warszawa 1886, s. 603. Litwini oboleccy stanowili pewnie resztkę zwartego obszaru osadnictwa litewskiego, jaki w I tyś. n.e. istniał w ziemi witebskiej w okolicach Lepla i na wschód od niego. W pobliżu Lepla istniało wtedy 6 grodów o kulturze ceramiki „sztrychowanej" czyli kreskowanej, której bałtyjskość jest przez archeologów powszechnie uzna wana. Po drodze do Smoleńska dalsze 4 grody wykazują ślady tej kultury, L.V.Alekseev, Archeologičeskie pamjatniki epochi železa v srednem tečenii Zapadnoj Dviny, „Voprosy etničeskoj istorii narodov Pribaltiki", s. 273 - 315, mapa po s. 274, oraz nr. nr. 285, 288, 289, 290, 293, 319, także 263, 405, 423, 455, 476. Autor ten wręcz stwierdza, że południową część ziemi połocko-witebskiej zajmowali Bałtowie.
¹⁹⁷ Nie można wykluczyć, iż nazwę Turki dałoby się nawiązać do koczowniczego plemienia Torki, które napadło na Ruś w XI w.
¹⁹⁸ E. Volter, Sledi drevnich prussov i ich jazyka v grodnenskoj gubernii, „Izvestija Otdelenija Russkago Jazyka i Slovestnosti", t. XVI, Petersburg 1912, s. 151-160; H. Łowmiański, Studia, t. I, op. cit., s. 56: J. Otrębski, Gra matyka języka litewskiego, t. I, Warszawa 1958, s. 354.
¹⁹⁹ Materiały do dziejów rolnictwa w Polsce w XVI i XVII w., op. cit., s. 235..
²⁰⁰ Za tezą, iż Litwini od średniowiecza rozwijali kolonizację na przyległej i uzależnionej przez nich Rusi wypowiadali się: M.K.Ljubavskij, Oblastnoe delenie, op. cit., s. 101, który zaliczał do strefy kolonizacji litewskiej Hajnę z racji założenia tu parafii katolickiej w roku 1387; O.Ha1ecki, Litwa. Ruś i Żmudź jako części składowe Wielkiego Księstwa Litewskiego, „Rozprawy Akademii Umiejętności. Wydz. Filozoficzno-Historyczny", t. 59. Kraków 1916, s. 216; W.Pociecha, Królowa Bona, t. III, op. cit., s. 118. Kolonizacja taka istniała, ale nie miała charakteru zorganizowanego i masowego, przeważnie była rezultatem zbiegostwa pojedynczych chłopów. Nawet w wieku XVI nie daje się stwierdzić ani jednego przypadku, aby Litwini koloniści zwartą grupą osiadali na Rusi, zakładali sioła, nadawali rzekom i jeziorom nazwy. Osiadała za to na Rusi szlachta litewska, która otrzymywała tu od hospodara majątki ziemskie i poddanych, ale przecież nie ona decydowała o obliczu etnicznym okolicy, w której zamieszkiwała, tylko masa ludności chłopskiej. Od szlachty, jak też od osadników-chłopów Litwinów, może jedna'-: pochodzić część litewskich nazw miejscowych na Białorusi, jednak nazwy wodne, a te są przeważnie bałtyjskie, mają starożytny rodowód i one świadczą najdobitniej o litewskości ziem białoruskich w czasach przedhistorycznych.
²⁰¹ V.A. Žučkevič, K voprosu o baltijskom substrate v etnogeneze belorusov. „Sovetsikaja Etnografija", Moskva 1968, nr 1, s. 109