Jan Jakubowski
STUDYA NAD STOSUNKAMI NARODOWOŚCIOWEMI NA LITWIE PRZED UNIĄ LUBELSKĄ.

Warszawa, Prace t-wa naukowego warszawskiego, 1912, str. 1-10

      Aby należycie zrozumieć rolę, jaką żywioł etniczny litewski odegrał w życiu państwowem Litwy, należy przedewszystkiem zdać sobie dobrze sprawę z liczebności Jego oraz obszaru terytoryalnego, wyłącznie lub przeważnie przez Litwinów wówczas zamieszkałego. Wiadomym powszechnie jest faktem, że państwo litewskie obejmowało nie tylko litewskie, ale i ruskie (biało i małoruskie) terytorya i że te ostatnie były znacznie obszerniejsze od rdzennie litewskich. Nikt jednak z badaczy nie zajął się dotąd ściślejszem określeniem, które z terytoryów, należących niegdyś politycznie do Litwy, były wtedy i etnograficznie litewskiemi. Rozstrzygnięcie tego zagadnienia pozwoli nam odpowiedzieć i na inne pytanie: jaką część państwa zajmowało terytoryum etnograficznie litewskie, oraz jaką siłę liczebną stanowił w wielkiem księstwie żywioł etniczny litewski¹).

      Za punkt wyjścia do bliższego określenia granic dawnej osiadłości litewskiej musimy wziąć stan jej obecny. Wytknąwszy obecne granice Litwy etnograficznej, będziemy cofać się w przeszłość, śledząc zmiany, jakie z biegiem czasu pod tym względem zachodziły. W ten sposób dotrzemy do czasów z przed Unii Lubelskiej, gdy Litwa była jeszcze państwem samodzielnem.

      W rozważaniach naszych ograniczymy się do tych tylko terytoryów litewskich, które w okresie historycznym należały do wielkiego księstwa, pozostawiając naprz. pruską Litwę na stronie.

      Obszar zamieszkały obecnie przez ludność litewską w granicach dawnej Litwy obejmuje: l) całą gubernię Kowieńską, prócz niewielkiego skrawka na północnym wschodzie (Brasław), 2) 2/3 gub. Suwalskiej (bez Suwałk), 3) wgub. Wileńskiej pas ziemi szerokości 20—50 wiorst, ciągnący się wzdłuż północnej i zachodniej granicy gubernii, oraz kilka wysp etno graficznych, okalających Wilno na odległość 45 wiorst z południa i wschodu; razem około 1/4 obszaru gubernii, 4) niewielki skrawek gub. Grodzieńskiej nad Niemnem, na granicy gub. Wileńskiej (Druskieniki)²).

      W ten sposób terytoryum zamieszkałe obecnie przez Litwinów stanowi kąt północno-zachodni dawnego wielkiego księstwa, opierający się o granicę Prus i Kurlandyi. Od strony południowo-wschodniej granica jest poszarpana i ludność litewska miesza się tam z białoruską i polską. Stolica dawnej Litwy - Wilno, nie leży obecnie na terytoryum etnograficznie litewskiem; odległe jest ono od granicy Litwy etnograficznej na wiorst 30; jednakże i za Wilnem są wyspy etnograficzne litewskie.

      Nie ulega wątpliwości, że o ile granica polityczna i etnograficzna Litwy od strony Prus i Kurlandyi nie uległa w ciągu wieków znaczniejszym zmianom, o tyle granica etnograficzna litewszczyzny od strony południowo-wschodniej była ruchoma i niepewna. Tu się stykały i mieszały ze sobą dwa główne odłamy ludności, które stanowiły niegdyś państwo litewskie— litewski i ruski. Stykanie się to i mieszanie odbywało się naogół nie na korzyść żywiołu litewskiego. Granica etnograficzna litewska cofała się z biegiem wieków i żywioł litewski ustępował powoli przed białoruskim (i polskim). Cofanie się to litewszczyzny da się stwierdzić w w. XIX na mocy świadectw współczesnych. Michał Baliński, żyjący w pierwszej połowie tego wieku i znający doskonale Litwę ówczesną, wymienia miejscowości, w których za jego czasów mówiono jeszcze po litewsku⁸). Porównanie tego spisu ze współczesną nam mapą etnograficzną Litwy wykazuje znaczne cofnięcie się żywiołu litewskiego. Za czasów Balińskiego w okolicach Wilna już nie mówiono po litewsku, jednak Wilno było otoczone wtedy ciaśniejszym niż obecnie pierścieniem miejscowości etnograficznie litewskich. Baliński powiada, iż z dawnych inwentarzy wypływa, że niegdyś w całym powiecie Wileńskim ludność wiejska była litewską i że dopiero po wojnach szwedzkich za Jana Kazimierża i po spustoszeniach przez nie spowodowanych, zaczęła; napływać w te strony ludność białoruska. Że okolice Wilna były niegdyś litewskie dowiadujemy się z tego, iż w w. XVI i XVII w kościołach wileńskich, obok kazań polskich, odbywały się i litewskie dla ludu wiejskiego. W kościele św. Jana aż do r. 1737 było dwuch kaznodziejów: polski i litewski⁴). Zapewne około tego czasu dopiero język litewski wyszedł z użycia w okolicach podmiejskich i dla tego zaprzestano kazań litewskich w kościołach wileńskich.

      Jeżeli więc jeszcze w w. XVIII okolice Wilna były litewskie, to tembardziej musiały one być takiemi w wieku poprzednim. Co się tyczy obszaru etnograficznego litewskiego w w. XVI, to mamy co do tego świadectwa inwentarzy majątków z tych czasów⁵). Potwierdzają one przedewszystkiem opinię M. Balińskiego, że cały obszar dzisiejszego powiatu Wileńskiego był wtedy litewskim. Imiona czysto litewskie spotykamy w dobrach: Miedniki, Kiena, Windziuny⁶). Miejscowości te są obecnie białoruskie. W powiecie Lidzkim spotykamy mieiscowości z ludnością litewską w północnej części powiatu: w Rakliszkach, Butrymańcach, Girkach⁷). W południowej jednak części, jak np. w Różance, ludność chociaż katolicka, ale nie litewska, bo imion litewskich tam nie spotykamy⁸). Powiat Oszmiański tylko w zachodniej swej części, np. w Klewicach,ma jeszcze ludność litewską⁹),gdy tymczasem cokolwiek na wschódw Olszanaćh, Trąbach i Wiszniewie spotykamy już tylko imiona ruskie, lub katolickie, lecz nie litewskie¹⁰).

       W ten sposób możemy nakreślić taki obraz rozsiedlenia ludności litewskiej w w. XVI na terytoryum obecnej gub. Wileńskiej:ludność litewska zajmowała całe powiaty Trocki i Wileński, północną część Lidzkiegó (bez Lidy), zachodni pas Oszmiańskiego (bez Oszmiany) i zapewne większą część powiatu Święciańśkiego (za wyjątkiem kąta południowo-wschodniego, pomiędzy jeziorem Narocz a Wilją, gdzie przeważają osady o nazwach słowiańskich) Dwa powiaty wschodnie: Wilejski i Dzisieński zapewne już wtedy były białoruskie i nie miały ludności litewskiej. W ten sposób terytoryum etnograficzne litewskie obejmowało w w. XVI mniej więcej połowę teraźniejszej gub. Wileńskiej.

      . Co się tyczy obszaru etnograficznie litewskiego w teraźniejszych guberniach Kowieńskiej, Suwalskiej i Grodzieńskiej, to zdaje się, że granice etnograficzne nie uległy tam znaczniejszym zmianom od w. XVI¹¹).

      Cofając się dalej w wieki poprzednie, możemy już tylko w przybliżeniu określić granice etnograficznej Litwy. Z dokumentu Jagiełły z r. 1387, gdzie wymienione są posiadłości, nadane Skirgielle, wśród włości, położonych „na ruskoj storonie", spotykamy „wołostkę" Lebiedziew z okolicznemi wsiami12). Miasteczko tej nazwy znajduje się na pograniczu powiatów Wilejskiego i Oszmiańskiego. Zarówno ruskie nazwy wołostki i wsi okolicznych, jak i określenie jej położenia „na ruskoj storonie" świadczą, że miejscowość ta za czasów Jagiełły do etnograficznej Litwy nie należała. Z kroniki halicko-wołyńskiej dowiadujemy się, że górny bieg Niemna już w w. XIII był uważany za granicę Litwy właściwej od Rusi litewskiej¹³).

      W ten sposób możemy stwierdzić, że w wiekach XIII i XIV granice etnograficzne Litwy mało się różniły od granic w wieku XVI. Można tylko przypuszczać, że posiadłości rodowe litewskich rodzin książęcych Holszańskich i Świrskich—Olszany i Świr—były jeszcze wtedy litewskiemi; takimi też zapewne były grody wielkoksiążęce: Lida, Oszmiana i Krewo. Nazwy ich bowiem świadczą o litewskim ich początku. W czasach dawniejszych osady litewskie .musiały sięgać jeszcze dalej. Możliwem jest, że tak zwana Ruś Czarna, obejmująca późniejsze województwo Nowogródzkie oraz powiat Grodzieński, w zaraniu dziejów była krainą etnograficznie litewską. W latopisach ruskich spotykamy następującą wzmiankę:

      1044. Xoди Ярославлъ на Литву и на весну заложи Новгородъ¹⁴ )

      Zdaje się, że wzmiankę tę należy rozumieć w ten sposób, że Jarosław Mądry wojował w tym roku na Litwie, pobił Litwinów i na ziemi ich założył Nowy Gród, późniejszy Nowogródek. Jeżeli tłómaczenie to jest trafne, to mielibyśmy tu pierwszą Wiadomość historyczną o kolonizacji ruskiej w kraju, zwanym później Rusią Czarną, a jednocześnie stwierdzenie faktu, że kraj ten był niegdyś etnograficznie litewskim. Na litewskie osadnictwo Rusi Czarnej wskazywałby również fakt istnienia jeszcze w pierwszej połowie XIX w. dwuch wsi mówiących po litewsku w powiecie Słonimskim¹⁵). Że osadnictwo litewskie sięgało w czasach przedhistorycznych daleko po za granice teraźniejszej Litwy etnograficznej, na to mamy dowody w nazwach rzek i jezior. Nazwy te na znacznym obszarze kraju, zajętym obecnie przez ludność białoruską, a sięgającym brzegów Prypeci, Dźwiny i środkowego biegu Dniepru, są przeważnie niesłowiańskie i zdradzają wyraźnie swe litewskie pochodzenie ¹⁶). W ten sposób cofanie się pierwiastku etnicznego litewskiego przed pierwiastkiem ruskim należy uznać za proces żywiołowy, odbywający się od lat przeszło tysiąca. Podobny proces odbywa się również i u plemion fińskich, które niegdyś zajmowały całą północną część wsćhodnio-europejskiej równiny, z biegiem czasu jednak wyparte zostały z większej części swego dawnego terytoryum przez ludność wielkorosyjską.

      Z powyższego przeglądu zmian, jakie zachodziły na granicy etnograficznej litewsko-ruskiej, możemy wyrobić sobie pojęcie o tem, jaki obszar zajmowała ludność litewska w epoce istnienia państwa litewskiego, t. j. w wiekach XUI—XVI. Biorąc pod uwagę wielki obszar państwa, szczególnie od czasów podbojów Giedymina i Olgierda, musimy dojść do przekonania, że terytoryum etnograficznie litewskie nie zajmowało nawet czwartej części całego państwa. Gdy Litwa za Witolda dosięgła największych swych rozmiarów, terytoryum etnograficznie litewskie stanowiło 1/10, całego państwa, gdy w wieku XVI obszar państwa się zmniejszył, Litwa etnograficzna stanowiła 1/6 całości.

      Jakkolwiek niewielka co do obszaru, była jednak Litwa etnograficzna niewątpliwie najważniejszą dzielnicą państwa; tam się znajdowały oba grody stołeczne—Wilno i Troki. Przytem, jako położona na pograniczu posiadłości obu zakonów rycerskich, była jakgdyby jedną wielką twierdzą, gdzie gromadziły się zasoby całego państwa dla odparcia najgroźniejszego wroga.

      Była też dzielnicą najludniejszą i najbardziej obfitującą w wojownika. Zachował się w księgach Metryki Litewskiej rejestr, pochodzący z r. 1528, wykazujący ilu konnych żołnierzy musiał stawić na wojnę każdy z powiatów, ziem, oraz znaczniejszych panów i kniaziów wielkiego księstwa¹⁷)

      Ponieważ żołnierz konny stawiony być musiał z każdych 8 „służb" czyli jednostek podatkowych chłopskich, więc liczba żołnierzy, którą stawiał pewien powiat lub ziemia, daje przybliżone pojęcie o zaludnieniu jego. Otóż z rejestru tego widać jak na dłoni, że dzielnice rdzennie litewskie są podzielone na znacznie mniejsze powiaty i. dostarczają znacznie więcej wojowników, niż takie same pod względem obszaru dzielnice ruskie. Nie ulega przeto wątpliwości, że gęstość zaludnienia Litwy właściwej była w w. XVI znacznie większą, niż ziem ruskich do niej należących.

      Możemy nawet na podstawie powyższego rejestru obliczyć w przybliżeniu siłę liczebną obu żywiołów etnicznych na obszarze państwa litewskiego. Państwo litewskie, jak wiadomo, składało się z właściwego wielkiego księstwa i z ziem podległych, zachowujących pewne odrębności lokalne¹⁸). Ziemie te były następujące: Żmudzka, 3 Podlaskie, Wołyń, Kijowszczyzna, ziemie: Połocka, Witebska i Smoleńska. Ostatnia stracona została w r. 1514. Dla poznania względnego zaludnienia terytoryów litewskich i ruskich musimy rozejrzeć się przedewszystkiem w kontyngensach, stawionych przez powiaty właściwego wielkiego księstwa. Znając w przybliżeniu granicę osiadłości litewskiej w w. XVI, możemy z łatwością podzielić te powiaty na dwie grupy: jedną z ludnością litewską, drugą z ruską. Po zsumowaniu kontyngensów obu grup otrzymamy dwie liczby, stosunek których będzie w przybliżeniu odpowiadał stosunkowi liczebnemu obu żywiołów etnicznych w obrębie ciaśniejszego wielkiego księstwa. Należy tylko pamiętać, że kontyngensy powiatów nie stanowią jeszcze całkowitej siły zbrojnej kraju. Należą tu jeszcze chorągwie .znaczniejszych panów i kniaziów, które do kontyngensów powiatowych nie są zaliczone. Ponieważ jednak dobra pańskie znajdowały się zarówno w części litewskiej, jak ruskiej kraju, nie mogą one znacznie wpłynąć na zmianę stosunku liczb obu grup. Nie wiedząc dokładnie, gdzie się znajdowały dobra każdego z panów chorągiewnych, musimy kontyngensy pańskie całkowicie pominąć przy obrachunku ¹⁹).

	Powiaty litewskie	(koni)			Powiaty ruskie	(koni)
1.	Wilkomierz	402		1.	Nowogrodek	350
2.	2/3 Oszmiany20)	139		2.	Minsk	79
3.	Miedniki	251		3.	Hajna	14
4.	Rudomino	329		4.	Lida	86
5.	Niemiez	92		5.	1/3 Oszmiany	125
6.	Kiernow	262		6.	Markow	27
7.	Mejszagola	98		7.	Krewo i Swir	96
8.	Pieniany	169		8.	Wasiliszki	193
9.	Giedrojcie	234		9.	Braslaw	32
10.	Suderwa	47		10.	Ostryna	73
11.	Niemenczyn	40		11.	Žoludek	36
12.	Onikszty	24		12.	Grodno	243
13.	Kowno	321		13.	Wolkowysk	248
14.	Zyzmory	116		14.	Slonim	96
15.	Sumieliszki	151		15.	Kamieniec	69
16.	Lejpuny	46		16.	Brzesc	165
17.	Wysoki Dwor	117		17.	Pinsk	102
18.	Ejszyszki	263		18.	Kleck	57
19.	Radun	122		19.	Horodek(Dawidgrodek)	21
20.	Przelaje	26		20.	Rohaczew	3
21.	Koniawa	17		21.	Kobryn	83
22.	Dorsuniszki	31		22.	Hruszow i Czerewaczyce	14
23.	Birsztany	32				2212
24.	Merecz	59
25.	Upita	379
26.	Troki	55
27.	Kurkle	69
		3891

      W ten sposób otrzymujemy sumę koni stawianych przez powiaty litewskie - 3891, a przez powiaty ruskie - 2212; jeżeli teraz wyrazimy stosunek obu liczb w odsetkach, otrzymamy 64% kontyngensów litewskich i 36% ruskich.

      Przypuszczając nawet, że powiaty litewskie były silniej pociągane do służby wojskowej, niż ruskie, uwzględniając dalej tę okoliczność, iż włoście naddnieprzańskie miały słabo rozwiniętą własność bojarską, a więc dostarczały mniej żołnierza, niż rdzennie litewskie, wreszcie przypuszczając pewien naddatek ludności ruskiej z powodu znajdowania się w części ruskiej dwu księstw dzielnicowych - Słuckiego i Mscisławskiego, których kontyngensy nie są objęte naszym rachunkiem - będziemy musieli jednak przyznać, że ludność litewska była liczniejszą w ściślejszem wielkiem księstwie, niż ruska. Wynik ten, tak różny od dotychczasowych poglądów na skład etniczny ludności wielkiego księstwa, czyni zrozumiałą przewagę polityczną żywiołu litewskiego nad ruskim, zaznaczającą się wyraźnie w dziejach litewskich.

      Jeżeli przejdziemy teraz do ziem' podległych Litwie, to przekonamy się, że najliczniejszy kontyngens 1839 koni stawi rdzennie litewska Żmudź. Dalej idą 3 ziemie Podlaskie (Drohicka,Mielnicka i Bielska), które razem stawią 1536 koni. Podlasie nie było etnograficznie litewskiem, nie było jednak i całkowicie ruskiem. Żywioł ruski mieszał się tam z polskim, przyczem wśród ludności chłopskiej przeważał pierwiastek ruski, a wśród szlachty - polski. Że na Podlasiu już wtedy szlachta była bardzo liczną, widać chociażby z liczebności kontyngensów podlaskich, która uderza szczególnie w zestawieniu z niewielkim względnie obszarem Podlasia. Ziemie rdzennie ruskie stawią znacznie mniejsze oddziały. Wołyń - 821 koni²¹), ziemia Połocka - 712 koni, Witebska - 91 koni. Ziemia Kijowska nie wymieniona jest wcale w rejestrze. Prawdopodobnie szlachta kijowska nie była pociągana do pospolitego ruszenia, ponieważ miała dość roboty przy obronie granic swych od Tatarów. To samo się tyczy zapewne i Podola litewskiego, czyli powiatów Bracławskiego i Winnickiego, nie wymienionych również w rejestrze. Obie te jednak dzielnice były w tych czasach bardzo słabo zaludnione i zapewne wystawiłyby w razie potrzeby bardzo nieznaczny kontyngens.

      Jeżeli podsumujemy teraz ilość żołnierza, stawionego przez powiaty etnograficznie litewskie wielkiego księstwa i kontyngens ziemi Żmudzkiej z jednej strony, a kontyngensy powiatów ruskich oraz ziem' podległych (oprócz Żmudzi) z drugiej, to otrzymamy dwie sumy, stosunek których do siebie będzie odpowiadał mniej więcej stosunkowi ludności litewskiej do ruskiej na całym obszarze państwa.

      1. Powiaty litewskie w. księstwa - 3891 koni
      2. Ziemia żmudzka – 1839 koni
      5730 koni

       1. Powiaty ruskie w. księstwa - 2212 koni
       2. 3 powiaty Podlaskie - 1536 koni
       3. Ziemia Wołyńska - 821 koni
       4. Ziemia Połocka - 712 koni
       5. Ziemia Witebska - 91 koni
      5372 koni

      Jakkolwiek w ściślejszem wielkiem księstwie należałoby, jak już wspomnieliśmy, zrobić poprawkę na korzyść żywiołu ruskiego, a do kontyngensów ziem' ruskich doliczyć jeszcze brakujące chorągwie Kijowszczyzny i Podola litewskiego, to z drugiej strony od kontyngensów podlaskich należy odciągnąć sporą liczbę na ludność polską. W ten sposób stosunek liczb niewielkiej ulegnie zmianie i możemy uważać za pewnik, że w calem państwie litewskiem w w. XVI ludność rdzennie litewska, jeżeli nie stanowić większości, to przynajmniej równała się pod względem liczebnym ludności ruskiej. Ten wynik wyda się nam, przyzwyczajonym, pod wpływem dzieł historycznych rosyjskich, spoglądać na dawne państwo litewskie jako na kraj przeważnie ruski,—dość niespodziewanym. Innego jednak zdania byli ludzie ówcześni. Erazm Ciołek, który przez lat kilka był sekretarzem w. księcia litewskiego Aleksandra i został wysłany przez niego do Rzymu w poselstwie do papieża Aleksandra VI, wygłosił w r. 1501 wobec papieża mowę, w której, opowiadając mu o państwie swego mocodawcy, powiada między innemi: „Litwini mówią własnym językiem. Ponieważ jednak Rusini zajmują prawie połowe księstwa, więc częściej posługują się ich językiem, jako przyjemniejszym i łatwiejszym²²). W umyśle więc posła w. księcia litewskiego Litwa rysowała się jako kraj, gdzie ludność litewska ma przewagę liczebną, a ludność ruska prawie jej dorównywa.

      Że w umysłach ludzi ówczesnych Litwa wydawała się państwem o dwu mniej więcej równych sobie liczebnie żywiołach etnicznych, widać chociażby z tego, że gdy na sejmie Brzeskim 1544 r. wypłynęła sprawa poprawy Statutu, dla pracy tej król polecił wybrać komisyę, składającą się z 5-ciu osób wyznania rzymskiego i 5-ciu greckiego, t. j. z równej liczby Litwinów i Rusinów²³).

¹) Fr. Papee przypuszcza, ze żywioł ruski sałnowił ³/₄ wielkiego księstwa, na litewski więc pozostawałoby ¹/₄; nie mówi jednak, na czem oparł swe obliczenie (Fr. Papee: Polska i Litwa na przełomie wieków średnich, I. str. 23).
²) Obszar etnograficzny litewski w gub. Suwalskiej wykreślił na mapie na podstawie danych, zebranych przez E. Woltera, E. Czyński w książce swojej p. t. ,, Etnograficzno-statystyczny zarys liczebności i rozsiedlenia ludności polskiej". Co się tyczy gub. Wileńskiej, to najważniejszem źródłem do wykreślenia granic językowych w tej gubernii są wyniki ankiety, przeprowadzonej przez marszałka gubernialnego wileńskiego hr. Platera. Wyniki te opracowane zostały w Materyałach antrop.-archeol. i etnograficznych, wyd. przez Ak. Urn., Kraków, 1898, w artykule p. t. „Obraz języka litewskiego w gub. Wileńskiej''. Na podstawie tych danych J. Rozwadowski nakreślił Mapę języka litewskiego w gub. Wileńskiej, którą wydrukował w Materyałach i pracach Kom. jęż. Ak. Urn. I, l, str. 89—93. Kraków, 1901. Niezależnie od tego E. Czyński, opierając się na tychże danych, nakreślił również podobną mapę i dołączył ją do cytowanego powyżej dziełka.
³) Baliński i Lipiński. Staroż. Polska, III, Warsz. 1846, str.l22 nst.
⁴) Jaroszewicz. Obraz Litwy, III. 1845. Sprostowania w końcu tomu.
⁵) Акты издав. Вил. apxeorp. коммисией, t. XIV.
⁶) lb., str. 293. 447, 477.
⁷) lb., str. 312, 641.
⁸) Ib., str. 637.
⁹) Ib., str. 621.
¹⁰) Ib., str. 231, 396. W Olszanach i Trabach mamy tylko imiona bojarów.
¹¹) Okolice Brasławia już w w. XVI miały ludność ruską, powiat Grodzieński też był zaludniony przeważnie przez Rusinów, co się tyczy obszaru teraźniejszej gub. Suwalskiej, to kraina ta, zwana „Traktem Zapuszczańskim" i słabo jeszcze wtedy zaludniona, była pod względem etnograficznym tak jak i obecnie przeważnie litewską.
¹²) Jakubowski. Opis Księstwa Trockiego. Prz. hist. 1907, t. V.
¹³) Kronika mówi o Wojsiełku: ,,č приде опять в Новгородокъ и учини собъ моностыръ на ръцъ на Наемнъ, межи Литвою и Новымъ городкомъ, и ту живяше''. Ипат.лът., ed. 1871 str. 568.
¹⁴) Антоновичъ. Моногр. str.10.
¹⁵) Baliński i Lipiński. Star. Polska, III. 1846, str. 264. Autor przypuszcza, że są to osady założone przez wychodźców pruskich podczas wojen krzyżackich.
^l6) Кочубинскiй. Территорiя доистор. Литвы. Ж. М. Н. Пр.897. I.
¹⁷) Liczby rejestru podaje Lubawski. Lit.-russk. sejm, str. 335-360.
¹⁸) Wykazał to pierwszy Lubawski w swem dziele „Обласное дьлление’’ etc.
¹⁹) Z tych samych powodów pomijamy chorągwie tatarskie.
²⁰) Ówczesny pow. Oszmiański nie odpowiadał teraźniejszemu. Południowo-wschodnią część obecnego pow. Oszm. zajmowały dobra magnatów oraz powiat Krewski. Przypuszczamy, że w ówczesnym powiecie Oszmiańskim ludność litewska zajmowała ²/₃ obszaru.
²¹) Niewielki stosunkowo kontyngens obszernej i ludnej ziemi Wołyńskiej tłumaczy się znaczną ilością dóbr pańskich tam się znajdujących. Nie należy jednak zapominać, że i Litwa właściwa miała dużo majątków pańskich, nie wchodzących w skład powiatów.
²²) (Lithuani) linguam propriam observant. Verum quia Rutheni medium fere ducatum incolunt, lllorum loquela, dum gracilis et facilior sit, utuntur communius. Theiner. Mon. Pol. et Ltth. II, 278.
²³) Zbiór praw litewskich, str. 397-413.

[ Вернуться в раздел XVI век | Вернуться в Оглавление ]